Ўз тарихи давомида кўплаб босқинларни бошидан кечирган Самарқанд XIX асрда рус босқинига ҳам дуч келди. 1868 йил 2 май куни Чор қўшинлари генерал-губернатор Фон Кауфман бошчилигида шаҳарга кириб келди. Хўш, бу қандай юз берди?
Самарқандгача бўлган воқелар
Россиянинг жанубга томон юришлари натижасида Қўқон хонлигининг бир қатор ҳудудлари, жумладан, Туркистон, Чимкент, Тошкент каби муҳим стратегик аҳамиятга молик шаҳарлари эгалланди. Сирдарёнинг юқори оқими қўлга киритилганидан кейин навбат Бухоро амирлиги ҳудудларига етган эди. Бу пайтда Бухорода 1860 йилда вафот этган Амир Насруллоҳ Баҳодирхоннинг ўғли Амир Музаффариддин Баҳодирхон ҳукмронлик қилар, Самарқанд ҳам амирлик таркибида эди.
Қўқон билан душманона кайфиятда бўлса-да, у Худоёрхонни қўллаб-қувватлар эди. Бу эса унинг Россия билан тўқнашувини яқинлаштирди. Шунингдек, у Россиядан босиб олинган ҳудудларни тарк этишни талаб қилди ва Бухородаги рус савдогарларининг мол-мулкини мусодара қилди ва Бухорога музокара учун юборилган кишиларни таҳқирлади. Тарихчилар шу ҳодисаларнинг уруш бошланишига сабаб бўлганини таъкидлайди. Аслида эса Россиянинг Қўқондан кейинги асосий йўналиши Бухорога қаратилган эди.
1866 йилнинг 20 май куни Бухоро ва рус қўшинлари ўртасида Эржарда (ҳозирги Гагарин) жанг ўтади. Жангда мағлуб бўлган амир Жиззахга чекинишга мажбур бўлади. Шу йилнинг октябрь ойида Ўратепа ва Жиззах руслар томонидан эгалланади. Шундай қилиб руслар Самарқандга яқин келади.
Рус армиясининг Самарқандга кириши
Генерал-губернатор Фон Кауфман Бухоро амирига Россия фойдасига тузилган янги харитани имзолашни таклиф қилди. Аммо амир Музаффариддин ушбу таклифни рад этиши ортидан 1868 йилнинг 30 апрель куни 4 мингдан ортиқ кишилик қўшин билан Кауфман Самарқандни эгаллаш учун йўлга тушди. 1 май куни Зарафшон дарёси бўйидаги Чўпон ота тепалиги ёнига келиб тўхтади. Бу ерда уларни Бухоро амирлиги қўшинлари кутиб турар эди. Шу куни руслар ҳужум қилишни бошлади. Бухороликларнинг милтиқдан ўқ ёғдиришига қарамай, руслар дарёдан ўтиб, Бухоро қўшинининг олд қисмини таслим қилиб, тепаликка қараб чиқиб келди. Амирлик қўшинлари эса чекинишга мажбур бўлди.
Аммо шаҳар аҳли амир ва унинг қўшинларини ичкарига киритмасдан дарвозаларни беркитиб олди. Жангда руслар томонидан 40 та аскар ҳалок бўлган, бухороликлар сафидаги йўқотишлар ҳақида аниқ маълумотлар сақланмаган. Ўша давр ҳақида кўпчилик маълумотлар рус тарихчилари асарлари орқали бизгача етиб келган. Маҳаллий тарихчиларнинг маълумотлари бизгача ё етиб келмаган, ё ҳали ҳам архивларда. Инқилобдан олдинги, инқилоб пайтидаги, жумладан, Бухоро ва Хоразм мустақил бўлгандан кейинги воқеалар ҳақидаги кўплаб архив ҳужжатлари совет даврида мафкуравий сиёсат туфайли йўқ қилиб юборилган. Бу ҳақда ўша даврга оид изланишлар олиб борган россиялик тарихчи Сергей Кузьмин Fergana News агентлигига берган интервьюсида айтиб ўтган.
Кауфман бошчилигидаги қўшин 2 май куни (эски календарь бўйича 14 май) Самарқанд шаҳрига кириб борди. Чор ҳукумати Самарқандда ўзига тобе бўлган янги давлат қуриш истагида эди. Тахтга эса Китоб беги Жўрабек қарамоғида бўлган амир Музаффариддиннинг жияни Саид Абдуллани ўтказиши керак эди. Чўпон отадаги ғалабадан кейин атрофдаги беклардан Кауфманга содиқлик ва вафо ҳақида мактублар келади ҳамда уни Самарқандга таклиф қилишади.
Шу тариқа Кауфман Петербургга ёзган мактубида Самарқанднинг жангсиз таслим бўлганини маълум қилади (Саидқулов. Т.С. 75-б). Шунингдек, шаҳарга кирганидан кейин шаҳар аҳолисига моллари ва жонлари омонликда эканини, масжидларда ибодатлар давом этиши мумкинлигини айтган. Манбаларда халқнинг Самарқанд ҳокими Шерали иноқдан норозилиги кучли бўлгани туфайли русларни қутқарувчи сифатида кўрган бўлишлари мумкинлиги айтилади.
Самарқанд қўзғолони
Бухоро қўшинларини таъқиб қилиш учун Кауфман бир қатор гуруҳларни юборади. Ўзи эса 30 май куни шаҳардан чиқиб, Бухоро қўшинларига қарши юришга кетади. Шаҳар тўртта пиёда рота, битта сопёрлар ротаси майор Штемпель бошчилигида қолдирилади. Шаҳардаги оз сонли рус қўшинларини кўрган шаҳар диний уламолари халқни жиҳодга чақиради. 1 июнь куни тонгда шаҳар аҳли русларга қарши бош кўтарди. Томлардан рус аскарлари бошига тошлар ёғдирилди. Шаҳар деворлари ёнида жуда катта жамоа тўпланди, уларнинг сони 65 минг нафарга етарди.
Кауфманнинг шаҳардан чиқиб кетганини эшитган Шаҳрисабз беклари 40 минг кишилик хитой-қипчоқ, найман, қорақалпоқлардан иборат қўшин билан Самарқандга қараб йўлга чиқди. Зирабулоқда Кауфман ва амир қўшинлари жанг қилиб турган пайтда Самарқанд Шаҳрисабзнинг 40 минг кишилик қўшини томонидан қамал қилинаётган эди. Майор Штемпель эса оз сонли одамлари билан шаҳар аркига жойлашди. У билан биргаликда шаҳарнинг яҳудийлари ва рус савдогарлари, шунингдек, сайёҳ ва географ, рассом, рус жосуси Василий Верешчагин ҳам мудофаага ёрдамлашди (Верешчагин В.В. На войнах в Азии и Европе, 1898. 408-б.).
2 июнь куни аскарлар шаҳар дарвозаларидан кириб аркни ўраб олди. Ҳужум натижасида 20 нафар рус пиёда аскари ва икки офицер ўлдирилди. Жанглар 8 июнгача давом этди. Ҳар қанча уринишмасин, шаҳар арки мустаҳкамлиги учун уни қўлга киритишнинг имкони бўлмади. 7 июнь куни Кауфман шаҳарга ёрдамга келаётганини айтиб, хабар йўллади. 8 июнь куни эса етиб келди. Бу пайтда амирлик қўшинлари шаҳарни тарк этиб улгурган эди. Қолганлари эса аркдагилар томонидан ҳужумга учради. Шаҳарга етиб келган Кауфман жазо тариқасида шаҳарнинг рамзи бўлган бозорни ёқиб юборди. Яна қанча одамни ўлдиргани ҳақида маълумотлар етиб келмаган.
Самарқанднинг вақтинчалик оккупация қилиниши
1868 йил 23 июнь куни 1866 йилдан буён давом этган жанглардан сўнг Бухоро амирлиги ва Россия империяси ўртасида Кауфман ва Бухоро элчиси Мусабек томонидан тинчлик шартномаси имзоланди. Шартномага мувофиқ, Россия қўшинлари томонидан 1868 йилгача эгалланган Бухоро амирлиги ҳудудлари Жиззах, Ўратепа, Хўжанд шаҳарлари Россия империяси таркибида экани тан олинди. Шунингдек, уруш харажатларини қоплаш учун Бухоро амирлигига 125 минг тилла (500 минг рубль) миқдорида контрибуция тўлаш мажбурияти юкланди.
Контрибуция кафолати сифатида Самарқанд беклиги Каттақўрғонгача ва у билан биргаликда Россияга вақтинчалик берилди. Кейинчалик Самарқандни қайтариб олиш мумкинлиги белгиланди. Рус савдогарлари амирлик ҳудудида эркин ҳаракатланиш, савдо агентликлари очиш ҳуқуқини қўлга киритди. Россия товарларига 2,5 фоиз миқдорида бож белгиланди. Аммо шартнома 1873 йилгача, яъни янги шартнома имзолангунгача император Александр II тарафидан ратификация қилинмади. 1868 йили руслар томонидан эгалланган Бухоро амирлиги ҳудудларида маркази Самарқанд бўлган Зарафшон округи ташкил этилди. Аслида, русларнинг Самарқандни қайтариб бериш нияти йўқ эди.
Самарқанднинг эгалланиши император томонидан буюк иш деб эътироф этилди. Бухоро масаласи ҳали тўлиқ ҳал этилмагани учун ҳам император уни ратификация қилишга шошилмади (Саидқулов Т.С. Самарканд во второй половине XIX — начале ХХ веков, 1970, 256-б.). Шу билан бирга амир ҳам Миёнқол ва Самарқанддек бой ҳудудлардан ажралишни истамас эди. Шунинг учун Бухоро амири 1869 йилнинг ноябрь ойида амирнинг ўғли Саид Абдулфаттоҳ, қайниси Абдулқосим ва мунший Аҳмад Дониш бошчилигида элчи юбориб, Самарқанд ва Миёнқол водийсини Бухоро амирлигига қайтаришни сўрайди.
Абрамовнинг Зарафшоннинг юқори оқимларида разведка ишларини олиб боргани марказга етиб борганда Самарқанд Бухорога қайтарилиши мумкинлигини, шунингдек, аҳоли норозилиги чиқишининг олдини олиш учун бу ишдан тийилишга чақиради. 1868—1873 йиллар давомида Самарқанд руслар томонидан бошқарилган бўлишига қарамасдан аҳолининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи яхшиланиши учун ҳеч нарса қилинмаган. Фақатгина 1870 йилдан бошлаб шаҳарнинг ғарбий қисмида Европача Самарқанд қурилиши бошланди.
1873 йил 28 сентябрь куни Бухоро амири Музаффариддин томонидан Шаҳрисабзда ва Кауфман томонидан 17 октябрда Тошкентда имзоланган шартнома Самарқанд ва Зарафшон округини Россиянинг ажралмас қисми деб эътироф этди ва расман Бухоро амирлиги ҳам Россия империясининг протекторати деб эълон қилинди. Ушбу шартнома тарихда Шаҳрисабз битими деб ном қолдирди. Шу тариқа Самарқанд тарихида янги давр бошланди.
Хулоса ўрнида
Самарқанд ўз тарихида уч муҳим босқични босиб ўтган дейиш мумкин. Мўғуллар босқинигача бўлган қадимги давр, Амир Темур ва ундан кейинги давр ҳамда Россия империяси таркибига кирганидан кейинги давр. Шаҳар бир неча бор бузилиб қайта қурилган. Асосий катта қурилишлар темурийлар даврида амалга оширилган. Ундан кейин ҳам Бухоро хонлиги ва амирлиги даврида кўплаб қурилиш ишлари амалга оширилган.
Россия таркибига қўшиб олингандан кейин эса шаҳарнинг ўрта аср архитектураси жиддий йўқотишга учради. Кўплаб саройлар, беклар саройлари, карвонсаройлар бузиб ташланди. Жумладан, Бухоро амирларининг тахт ўтириш маросимлари ўтказиладиган Амир Темурнинг Кўксарой саройи ҳам рус босқинидан кейин бузиб ташланган. Уларнинг ўрнига асосан рус услубидаги бинолар қад ростлаган. Бир қанча насроний черковлари ҳам шу даврда қурилган. Шаҳардаги ҳозирда Университет хиёбони деб номланадиган хиёбон шаҳарнинг эски ва янги қисмини ажратиб турган.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)