«Бу романни бир марта эмас, беш марта ўқиш керак». 10 апрель – Абдулла Қодирий таваллуд топган кун

Бугун халқимизнинг севимли ёзувчиси Абдулла Қодирий туғилган кун. Шу муносабат билан адибнинг энг машҳур романини қайта эсга оламиз. «Дарё» колумнисти Нурбек Алимов асарни таҳлил қилади. Ўқимаган бўлсангиз, карантин буюк романни ўқиб чиқиш учун айни муддао.

Флешбек

Бу асарни илк марта иккинчи синфлигимда, айни эртакларга шўнғиб ўқийдиган пайтларим уйдаги китоблар орасида кўриб қолиб қизиқиб ўқишни бошлаганман. Бу «эртак» китобда шаҳзода, малика ва ҳеч қандай сеҳр-жоду йўқлигига ҳайрон қолганман, аммо барибир охиригача ўқиб тугатганман. Орадан вақт ўтиб телевизорда «Ўткан кунлар» романи асосида суратга олинган фильм диққатимни тортган, жуда қизиқиб кўрганман. Фильм тугаши билан асарни иккинчи марта ўқишга киришиб кетганман. «Ўткан кунлар» худди мана шундай, такрор-такрор ўқишга арзийдиган кўҳна роман.

Асар ҳақида

«Ўткан кунлар» романининг қачон ёзиб тугатилгани, матбуотда эълон қилиниши ҳақидаги маълумотларда бироз чалкашликлар бор. Аммо адиб ижоди юзасидан чуқурроқ иш олиб борган тадқиқотчилар келтирган маълумотларга кўра, Абдулла Қодирий 1917–1918 йиллардан бошлаб «Ўткан кунлар» романи учун материал йиғишга киришди. 1922 йилда биринчи ўзбек романининг илк боблари «Инқилоб» журналида чоп этила бошлади. Ўша йиллардаёқ асар қўлма-қўл бўлиб, ўқувчилар кейинги бобларнинг чиқишини интиқ бўлиб кутди.

Барчамизга маълумки, у даврларда замон анча нотинч эди. Шу сабабли журнал мунтазам чоп этилмаган. Маълумотларни ўрганиб чиқсак, фақатгина 1922 йилнинг ўзида «Инқилоб» журнали маъмурияти бир неча марта алмашганини кўришимиз мумкин. Бу ҳолат эса роман тақдирига ҳам анчайин салбий таъсир қилди, ҳатто асардаги сўзларда оригинал ҳолатдан узоқлашишларни кўришимиз мумкин. Романнинг биринчи бўлими илк бор 1925 йилда нашр қилинган бўлса, 1926 йилда айрим хатоликлар тузатилиб қайта нашрдан чиқди.

Сюжет

«Мозийға қайтиб иш кўриш хайрлик, дейдилар. Шунга кўра мавзуни мозийдан, яқин ўткан кунлардан, тарихимизнинг энг кирлик, қора кунлари бўлған кейинги ‘хон замонлари’дан белгиладим», дейди Абдулла Қодирий роман аввалида. Дарвоқе, адиб роман нафаси уфуриб турган юқоридаги фикрларни бежизга келтирмаган. Асар XIX аср воқеалари, ижтимоий манзаралари, турмуш тарзини акс эттирган ва бу мураккаб тарихий давр асар қаҳрамонлари Отабек ва Кумушнинг фожиали севги қиссаси фонида тасвирланган.

Отабек 24 ёшда, тошкентлик Юсуфбек ҳожи ва Ўзбек ойимнинг кўз нури, ягона фарзанди. Марғилон гўзали Кумуш эса 17-18 ёшларда Мирзакарим қутидор ва Офтоб ойимларнинг ёлғиз фарзанди. Савдогарлик билан шуғулланувчи Отабек Марғилонда Мирзакарим қутидорнинг ташқи ҳовлисидан ўтган ариқдан таҳорат учун сув олаётиб, тасодифан Кумушга кўзи тушади. Кумуш ҳам Отабекни кўради. Нигоҳлар бир-бирига тўқнашган чоғда иккала қалбда ҳам ишқ оташи алангаланади.

Отабек ҳам Кумуш ҳам жуда паришон бўлиб юради, улар ҳали бир-бирини танимас эди. Отабекнинг ёнида доимо у билан бирга юрган, унинг «маънавий отаси» Ҳасанали бу паришонликнинг тагига этади ва Отабек номидан Зиё шоҳичи билан бирга қутидорникига совчиликка отланади. «Киройи куёвинг шундай бўлса» деб ҳавасланиб юрган Мирзакарим қутидор қизини Тошкентга юбормаслик шарти билан розилик беради. Куёвнинг ким эканидан Кумуш ҳали хабарсиз, кўнглидаги хуфиёна ишқидан азоб чекарди.

Тўй бўлади ва Кумуш ўша куни куёвнинг ўзи ариқ бўйида кўриб қолган йигит, қалбининг соҳиби эканини билади. Ёзувчи сюжет оқими билан ўша даврдаги ўта мураккаб тарихий даврни ҳам қадам-бақадам ҳикоя қилиб боради. Маҳаллий ҳокимликлар бир-бири билан низода, тўқнашувларда қипчоқ ва қора чопонлар бир-бирини аёвсиз қираётган бир вазият эди.

Ягона ўғли Отабекнинг марғилонлик қиз Кумушга уйланганини ва унинг устига келинининг ота-онаси қизини Тошкентга юбормаслигидан хабар топган Ўзбек ойимнинг фиғони фалакка чиқади ва ўғлини иккинчи марта уйлантириш учун Тошкентдан келин қидириб, Отабекнинг ризолигисиз қиз тарафга ваъда ҳам беради. Ота-она орзусига қарши чиқолмаган Отабек Олим понсадбошининг қизи Зайнабга уйланишга мажбур бўлади.

Отабек Тошкентда юрган кезлари Кумушга олдиндан кўз олайтириб юрган Ҳомид хотинбоз ҳийла уюштириб, Отабекнинг номидан Кумушга сохта талоқ хати ёзади. Бундан бехабар Марғилонга қайнотасининг уйига келган Отабекни Мирзакарим қутидор ҳайдаб юборади. Ҳолатга тушунмасдан Отабек ҳам қайнотасидан қаттиқ ранжийди. Орадан анча ойлар ўтади, Отабек Марғилонга бир неча марта келиб уста Алимникида тунаб қолаверади.

Шундай кунлардан бирида Отабек бехосдан Ҳомид ва бир гуруҳ разил кимсалар томонидан ўзига уюштирилган ҳийладан хабар топади. Бундан ташқари, Ҳомиднинг яна бир қабиҳ ниятини ҳам олдиндан билиб қолади ва бир ўзи уч кишига қарши курашиб, Ҳомиднинг Кумушни олиб қочиш режасини йўққа чиқаради. Бўлиб ўтганлардан ҳайрон қолган Мизакарим қутидор ва оиласи Отабекнинг олдига, Тошкентга, йўл олишади. Кумуш ва Зайнабнинг кундошлик ҳаёти бошланади.

Зайнабнинг қизғанишлари, Кумушнинг илмоқли гаплари, тортишиб қолган кундошларга Юсуфбек ҳожидан чиройли муроса шакллари фонида кунлар ўтади. Кумуш фарзанд кутаётган эди ва ой-куни етиб кўзи ёриган куни кундоши Зайнаб унга опаси Хушрўй бибининг ундови билан аталага заҳар қўшиб беради. Кумуш бу ёруғ оламни тарк этади. Севгисидан қолган ягона Ёдгори билан Отабек Зайнабни талоқ қилиб, бош олиб Марғилонга кетади. Бўлиб ўтганлардан таъсирланган Зайнаб ақлидан айрилади.

Асар сўнггида эса ватанни ҳимоя қилишга отланган Отабекнинг жанглардан бирида вафот этгани айтилади.

Таҳлил

Асар воқеалари XIX асрда жуда мураккаб тарихий вазиятда юз беради. Хонлик ва бекликлар бир-бири билан ихтилофда, қипчоқ ва қорачопон низолари кўпчиликнинг ёстиғини қуритган ва энг катта таҳлика Туркистонга ташқи душман таҳдид солаётган жиддий ва чигал давр ёритилган. Шу билан бирга, асар ёзилган йиллар муҳити ҳам ўта алғов-далғов ва таҳликали эди.

Абдулла Қодирий ва у каби зиёлиларга аёвсиз тошлар отилаётган қатағон шамоли шиддатли эсаётган бир даврда адиб «Ўткан кунлар» романида тилга олинган воқеалар орқали ўзи яшаган даврдаги ҳолатларга ҳам ўз муносабатини баён қилган десак, тўғри бўлади. Романда асосий сюжет линияси ичида бир-бири билан узвий боғлаб борилган кичик сюжет линиялари ва ранг-баранг характерлар улардаги ажралиб турувчи хислатлар, қаҳрамонларнинг психологик ҳолатлари, уларнинг фожиалари, хурсандчилиги моҳирона тасвирланган.

Асарни таҳлил қилар эканман, романдаги фожиага сабаб бўлган омилни қидирмадим, Зайнаб ва Кумуш муносабатларига қозилик қилишдан сақланган ҳолда бундан аввалги қилинган таҳлилларда тилга олинмаган жиҳатларга эътибор беришга ҳаракат қилдим.

Романда ўқувчини ҳаяжонга солувчи ҳолат, албатта, Отабек ва Кумуш севгиси. Бир кўришда бир-бирига хуфиёна ошиқ бўлиши ортидан ўқувчида ҳам ажиб ҳаяжон шакллана боради. Танимаган йигитга узатилаётган Кумуш билан бирга изтироб чекса, хаёлидаги у гўзалнинг нигоҳларидан ўт каби ёнган Отабек билан бирга ёнади. Ва ниҳоят тўй оқшоми Отабек ва Кумуш кўришган онда куёвнинг Отабек эканидан бехабар Кумушнинг маъюс кўзлари бирдан порлаб «Сиз ўшами?» деб сўраши ўқувчини ҳам кучли ҳислар уммонида сузишга ундайди. Шу ўринда асардаги ушбу машҳур диалогни ўзбекона муҳаббатнинг рамзига айланган жумлалар десам тўғри бўлади.

Адиб Отабек образида ўзининг янгича фикрларини илгари сурган. Отабек савдогар ва ўзи борган ўлкалар ва ўз юртидаги иқтисодий ҳолатлар юзасидан соғлом қиёсий фикрлар билдиради. Бундан ташқари, Зиё шоҳичининг уйида бўлиб ўтган суҳбатда ўзининг уйланиш масаласи фонида ўша давр оилаларида хотин-қизларга нисбатан мавжуд бўлган носоғлом муҳит ҳақида танқидий қарашларини айтиб ўтади.

Романдаги мен учун мукаммал образлардан бири бу – Юсуфбек ҳожи. У Тошкент ҳокимининг мушовири — маслаҳатчиси. Доимо бу характер ҳақида ўйлаганимда кўз олдимда нурли бир чеҳра, ҳақиқий инсоний фазилатлар билан мужассам нуроний образ гавдаланаверади. Асардаги машҳур диалоглар ҳам бунга ёрқин мисол.

Бундан ташқари, асарда унга шундай таъриф берилади. «Юсуфбек ҳожининг қизиқ бир табиати бор: хотини билангина эмас, умуман уй ичиси билан ҳар қандай масала устида бўлса бўлсин, узоқ сўзлашиб ўтирмайдур… Ҳожи бир неча вақт сўзлағувчини ўз оғзиға тикилтириб ўтурғандан сўнг, агар маъқул тушса ‘хўп’ дейдир, гапка тушунмаган бўлса ‘хўш’ дейдир, номаъқул бўлса ‘дуруст эмас’ дейдир ва жуда ҳам ўзиға номаъқул бўлса бир илжайиб қўйиш билан кифояланиб мундан бошқа сўз айтмайдир ва айтса ҳам уч-тўрт калимадан нарига ошмайдир».

Ушбу таърифдан ҳам Юсуфбек ҳожининг нақадар мулоҳазали, ўзига хос маънавий салобатга эга образ десам ўринли бўлади. Давлатчилик бошқаруви ва давр ижтимоий муҳитига муносабатида ҳам Юсуфбек ҳожи образининг мукаммаллигига гувоҳ бўламиз. Адиб давлат бошқаруви ҳақидаги танқидлари ва норозиликларини ҳожи образи мисолида еткизиб берган.

Асарда менинг эътиборимни доим тортадиган характерлардан бири бу Хушрўйбиби образи. Хушрўй Зайнабнинг эгачиси, Зайнаб билан бир қориндан талашиб тушган бўлса-да, бири сув, бири олов. Олов бу — Хушрўй. Оилада унинг дегани деган, айтгани айтган. Уйдагилар бирор жойга меҳмонга бормоқчи бўлганда Хушрўй бораман деса гап тамом, ҳеч ким унга қарши гапиролмайди.

Агар бормайман дедими, ҳеч ким судраб ҳам олиб боролмайди. Романда Хушрўйга берилган мана шу каби таърифларни ўқиркансиз, унинг ниҳоятда шаддод образ эканини гувоҳи бўласиз. Умуман олганда, Хушрўй образи бир қарашда жуда рангли, ҳозирги замон талаб қилган характердай туюлади албатта, унинг фитратидаги ёвузликларни ҳисобга олмаганда. Ахир Зайнабни қотилликка ундаган ҳам, бир оилани илдизи билан юлиб ташлаган ҳам айнан шу образ эди.

Асарда жуда кўп иллатларни ҳам ёзувчи ўринли очиб берганки, ўқувчи ҳам романни ўқир экан ундай ҳолатларда безовталанади. Масалан, Ҳомид хотинбознинг кўп хотинлик ҳақидаги фикрлари, хотинлар билан муроса қилишда қамчинидан қон томиши кераклиги ҳақидаги фикрлар, Мирзакарим қутидор ва Офтоб ойимларнинг Кумушни Тошкентга юбормаслик шарти, қизининг норозилигига қарамасдан уни узатишга розилик бериш, орзу-ҳавас йўлида Ўзбек ойимнинг Отабекни иккинчи марта уйланишга мажбур қилиши ва шунга ўхшаш кўпгина иллатлар ном берилмасдан ҳикоя қилинган.

Буларнинг бари давр жаҳолатидан далолат бермоқда. Ёзувчининг асосий мақсадларидан бири ҳам жаҳолат ва унинг салбий оқибатларини кўрсатиб бериш эди.

Хулоса

«Ўткан кунлар» романи ўзбек адабиёти хазинасининг бебаҳо дурдонаси ҳисобланади. Асар биз бошқа асарлардан қидириб ҳам топа олмайдиган, миллийлигимизни тараннум этувчи унсурларга лиқ тўла. Қолаверса, романнинг давр ҳаётини очиб беришдаги роли ҳам беқиёсдир. Барчангиз ушбу асарни бир маротаба бўлса ҳам ўқиганингизни биламан, аммо «Ўткан кунлар» бизга ўтган кунларимиздан дарс берувчи, бизга бизни ўргатувчи романдир. Зеро адибнинг ўзи ҳам таъкидлаб ўтганидек, «Бу романни бир марта эмас, беш марта ўқиш керак».

1969 йилда асар асосида режиссёр Йўлдош Аъзамов томонидан фильм суратга олинган бўлиб, унда бош ролларни Ўлмас Алихўжаэв ва Гулчеҳра Жамиловалар маромига етказиб ўйнаган;

Асар 2019 йилда америкалик тадқиқотчи ва таржимон Марк Рис томонидан «Bygone days» номи билан инглиз тилига таржима қилинган;

Таржимон Марк Риснинг таъкидлашича, у таржима устида 20 йил иш олиб борган;

Роман 1933 йилда Боку шаҳрида лотин алифбосида, 1958–1961 йилларда Карачи шаҳрида ўзбек тили араб алифбосида нашр қилинган.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.