Техасдаги Остин университети олимлари эълон қилган янги тадқиқот натижалари қизиқ бир хулосани тақдим этди: аниқланишича, сайёрамизнинг энг чуқур ер қаъри қатламларида, аниқроғи, Ер ядросининг ички қисмида темир қор ёғади.
Ер ядроси жуда улкан босим ва ҳарорат остидаги қизиган қайноқ темирдан иборат. Ядро ўзи ҳам ички ва ташқи қисмларга бўлинади ва олимлар аниқлаган «темир қор», яъни майда темир заррачалари ўша эриган ҳолатдаги ташқи ядродан ички ядрога «ёғади». Ички ядрода эса бу темир зарралари 300 километр атрофидаги қалинликда қатлам ҳосил қилиб, унинг бутун сиртини қоплайди. Буни худди ўзга галактикадаги қиш фантазияси деб ҳам тасаввур қилиш мумкин; бироқ олимларнинг ўзи мақолада оддийроқ мисол келтириш билан чегараланган. Таъкидланишича, Ер қаърида бундай «темир қор» ёғиши жараёни вулқонлар ичкарисида қайноқ лавадан тошлар ҳосил бўлишига ўхшайди. Тадқиқот муаллифларидан бири, профессор Фу Лин бу ҳақда «Ернинг металл ядроси ҳам биз пўстлоқ сифатида танийдиган магма камераси сингари ишлайди», деб фикр билдирган.
Тадқиқотга бағишланган мақола интернетда қуйидаги манзилда эълон қилинган ва Solid Earth журналининг 23 декабрь сонида ҳам чоп этилган. Қайд этилишича, изланишлар жараёнида, шунингдек, Хитойнинг Сичуань университети профессори Ю Жун Чан, Теннеси университети доценти Ник Дигер ва Питер Нильсонлар ҳам иштирок этган.
Албатта, тадқиқотлар билвосита ўлчашлар ва кузатишлар орқали олиб борилган. Чунки Ер ядросидан намуна олишнинг ҳам, у жойга бирор ускуна туширишнинг ҳам иложи йўқ. Илмий ишда олимлар бутун Ер қаъри бўйлаб тарқаладиган сейсмик тўлқинларни қайд этиш ва таҳлил қилиш билан шуғулланган.
Таҳлиллар қизиқ бир жараённи юзага чиқарди. Аниқланишича, Ер ядросининг бугунги кунда қабул қилинган модели ва олинган сейсмик тўлқинлар натижалари бир-бири билан мувофиқ келмаган. Хусусан, тўлқинларнинг ташқи ядро асоси орқали ўтиш тезлиги ҳисоб-китоблардагидан кўра секинроқ экани аниқланган бўлса, қолаверса, тўлқинлар шарқий яримшар тарафдаги ички ядронинг юқори қисмидан ҳаракатланаётганда сезиларли тезлашади. Бундай номувофиқликларни изоҳлаш учун тадқиқотчилар юқорида айтилган «темир қор» ёғиши ҳодисасини таклиф қилмоқда.
1960-йилларда Брагинский исмли олим ядронинг ички ва ташқи қатламлари орасида суспензияга ўхшаш таркибли оралиқ бўлса керак деган фикрни билдирган эди. Бироқ ядродаги улкан босим ва ҳарорат шароитлари ҳақидаги қарашлар туфайли бундай фикр инкор қилинган. Эндиликда профессор Чан бошчилигидаги ушбу илмий гуруҳ тадқиқоти орқали аслида ядрода кристалланиш ҳодисаси ҳақиқатан ҳам бўлиши мумкин эканини ва ташқи ядро қуйи қисмининг 15 фоизгача қисми темир кристаллари кўринишида бўлиб, улар ички ядрога тушиб келишини кўрсатди.
«Бу, албатта, мулоҳаза учун мавзудир, ички ядро ва ташқи ядро ораси, демак, шарқий яримшарда юпқароқ, ғарбий яримшарда қалинроқ бўлиши мумкин. Бу қатламлар оралиқ масофаси эса айнан биз кузатган сейсмик аберрацияни келтириб чиқариши мумкин», деган Чан.
Мақолада темир кристалланиш жараёни юқори магматик қаватларда содир бўладиган, минералларнинг кристалланиши ва кумулятив жинсларнинг ҳосил бўлиши жараёни билан қиёсан тушунтирилган. Ер қаърида ташқи ядронинг аста-секинлик билан юпқалашиб бориши ва ўша «темир қор» эвазига ички ядро тобора қалинлашиши содир бўлади.
Хўш, бу жараёнларни чуқурроқ ўрганиш бизга нима учун керак? Ер ядроси табиати бутун сайёра учун жуда муҳим. Ядро сайёрамиз магнит майдонини ҳосил қилишдан бошлаб унинг «ичидан исиши» жараёнини ҳамда плиталар тектоникаси жараёнларини бошқариши билан ҳам ғоят аҳамиятлидир. Ушбу жараёнлар эса бутун Ер юзидаги ҳаёт барқарорлиги учун мислсиз таъсирга эга.
Тадқиқотлар Хитой табиий фанлар Миллий фонди, Жексон Ер илмлари олий мактаби, ҳамда яна қатор фондлар томонидан молиялаштирилган.
Музаффар Қосимов
Изоҳ (0)