2005 йилнинг 14 январь куни Европа космик агентлиги яратган «Гюйгенс» зонди Сатурннинг энг йирик йўлдоши бўлмиш Титан сиртига оҳиста қўнишга муваффақ бўлди. Бу қўниш ҳозирча Қуёш тизимидаги объектлар орасида энг олисдаги қўниш бўлиб, ташқи сайёралар ва йўлдошларга қўниш борасида ҳозирча инсониятнинг ягона натижасидир. «Дарё» колумнисти Музаффар Қосимов бу воқеа ҳақида ҳикоя қилади.
Сатурн – Қуёш тизимидаги энг таниқли сайёра бўлиб, унинг нафақат ҳалқаси борлиги, балки энг кўп табиий йўлдошга эгалиги билан ҳам бошқалардан ажралиб туради. Сатурннинг ҳозиргача 82 та табиий йўлдоши аниқланган (маълумот учун, Ернинг фақат бир дона табиий йўлдоши – Ой мавжуд). Ўша 82 та йўлдошдан энг каттаси ва муҳими Титан бўлиб, у бутун Қуёш тизимидаги йўлдошлар орасида катталиги бўйича иккинчи ўринда туради. Титаннинг энг муҳим жиҳати – у йўлдошлар ичида ўз атмосферасига эга бўлган ягона йўлдошдир. Қуёш тизимида фақат Ерда ва Титанда суюқликнинг айланма ҳаракати кузатилади. Яъни бунда суюқлик буғланиб, юқорига булутлар тарзида кўтарилиб, кейин бошқа жойга қор ва ёмғир тарзида ёғади ва дарёлар орқали яна, денгиз, океан ва кўлларга қайтади. Ерда бу суюқлик оддий сув бўлса, Титанда суюқ метан моддасидир. Айнан шу жиҳатлар туфайли Титан астрофизиклар учун энг қизиқарли ўрганиш объекти ҳисобланади. Олимлар Қуёш тизимида Ердан ташқарида мабодо бирор жойда ҳаёт мавжуд бўлса, бунга биринчи номзод албатта Титан бўлади деб ҳисоблайди.
Юқоридаги омилларни эътиборга олган ҳолда ташқи сайёралар тарафдаги биринчи ва ҳозирча ягона қўниш айнан Титанга амалга оширилгани бежиз эмас. Титанга томон йўлни «Гюйгенс» аппарати олис 1997 йилда бошланди. У NASA’га тегишли «Кассини» сайёралараро автомат станцияси бортида саёҳатга чиқди. Кассини аппарати Сатурнга 2004 йил сўнгида яқинлашди ва 25 декабрь куни «Гюйгенс» зонди «Кассини»дан ажралиб, Титан томонга йўл олди. 14 январь куни эса олимлар зондни ниҳоят Титанга қўндириш ишларини бошлади. Зонд Титан атмосфераси бўйлаб 2 соат 28 дақиқа мобайнида ичкарига тушиб борди ва қандайдир юмшоқ қатламли юзага оҳиста қўнди. Бу жуда улкан муҳандислик муваффақияти бўлиб, одамзот ўзидан миллиардлаб километр наридаги бегона объектга бу қадар аниқ қўнишни биринчи марта уддалади.
«Гюйгенс» қўнган жой худди янги ёққан қор ёки нам тортиб қолган тупроққа ўхшаш тузилишга эга эди. Олимлар уни эҳтимолий метан денгизи ёки океанга келиб тушиши вариантини ҳам инобатга олиб ясаган бўлса-да (шу сабабли унинг конструксияси қайиққа ҳам ўхшаб кетади) ҳаммаси кутилганидан кўра яхшироқ бўлиб чиқди.
Сиртида −170 ℃ ҳарорат ва метан-этан дарёлари мавжуд бу объект космик аппаратларни қўндириш учун қулай зичликка эга атмосфераси билан ҳам аҳамиятлидир. Титан атмосфераси асосан азотдан иборат бўлиб, унинг зичлиги парашют очилиши ва оҳиста тушиб бора олиши учун етарли даражада экани ҳам аҳамиятлидир.
«Кассини» Титан сатҳида тушиб бориш жараёнида йўл-йўлакай унинг атмосфераси ҳақида ҳам муҳим маълумотлар йиғиб, Ерга узатиб борди. У атмосфера босими, кимёвий таркиби, шамоллари йўналиши ва албатта ҳарорати ҳақида ахборот узатди. Титан атмосферасида босим Ер атмосферасиникидан 1,5 баробар юқори эканини олимлар ўшанда билиб олган. Сиртдан 80 километр баландлик масофасида эса кучли шамол турганини ҳам аниқланган. Ва, албатта, датчиклар йиққан маълумотдан ташқари, «Кассини» фотокамераси Ерга кўплаб фотосуратларни жўнатган. Жами 350 суратдан иборат 500 мегабайт атрофидаги фото-ҳисобот «Гюйгенс»нинг ерлик олимларга юборган энг катта совғаси бўлди. Улар орқали биз Титан манзараси билан танишдик ва у ҳақиқатан ҳам суюқ дарё ва кўлларга эга ўзгача олам эканини билиб олдик. У юборган атроф манзарасида асосан тошлар кўринади. Бу тошлар ҳам Ердаги соҳилларда учрайдиган тошлар сингари суюқлик таъсирида шаклан сайқалланганлиги билиниб турибди. NASA 2017 йилда ўша фотосуратлар асосида Титанга қўниш жараёни акс этган видео ҳосил қилиб, тармоққа жойлаган эди. Ушбу ҳавола орқали сиз ҳам мазкур тарихий жараён қандай содир бўлганини кўришингиз мумкин.
Ўшанда Титанга қўнишдан кейин Nature журнали дарҳол шов-шувли пресс-релизларга тўлиб кетганди. Айтиш жоизки, орадан 15 йил ўтган бўлса-да, «Гюйгенс»нинг ўша қисқа миссияси юборган маълумотлар ҳозирда ҳам йирик илмий ишлар учун материал сифатида ўрганилмоқда ва ҳали яна кўп йиллар мобайнида шундай бўлиб қолаверади. Чунки Титанга ва умуман Қуёш тизимининг ташқи объектларига яна шу сингари қўниш ҳали режалаштирилаётгани йўқ.
P.S.: Аппарат бежиз «Гюйгенс» деб номланмаган. Бу Сатурннинг ҳалқаларини ва Титан йўлдошини кашф этган голланд олими Христиан Гюйгенс (1629–1695) шарафига қўйилган ном. «Кассини» эса Сатурн ҳалқалари тадқиқотчиси ва унинг Титандан кейинги яна тўртта табиий йўлдошини кашф қилган астроном Жованни Кассини шарафига номланган.
Изоҳ (0)