Бугунги кунда турк тиллари гуруҳига кирувчи миллатлар орасида ўз мустақил давлатига эгалари ҳам бор: Туркия, Озарбайжон, Туркманистон, Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон. Шунингдек, миллий ҳудудига эга бўлса ҳам, мухтор республика, ўлка ёки вилоят тарзида бошқа бир давлат таркибида яшаётганлари ҳам бор. Ана шундай туркий тилли миллатлардан бири гагаузлардир. Бу халқ миллий ҳудудига эга – бу Молдова таркибидаги мухтор республика ҳисобланади. «Дарё» колумнисти Ғайрат Йўлдош таниқли гагауз зиёлиси, Гагаузия мадҳияси муаллифи Фёдор Занет билан суҳбатлашди.
Гагаузлар 1989–1990 йилгача Молдова ССР таркибида яшаган, аммо СССР даврида уларнинг маъмурий тузилмаси мухтор республикаси бўлмаган. 1989–1993 йилларда рўй берган миллий уйғониш даврида бу халқ ўз мухтор республикасига эга бўлди.
Уларнинг Молдова ҳудудига келиб ўрнашишини кўпчилик тарихчилар XV-ХVI асрларда Усмонли империясининг Болқонда ҳамда ҳозирги Молдова ва Украинанинг катта қисмида ҳукмронлик қилган даврларга боғлайди.
Ўтаётган йил Самарқанд шаҳрига Гагауз ери – Гагаузиядан таниқли меҳмон ташриф буюрди. Бу инсон таниқли олим, журналист, публицист Фёдор Занет. Мен ўшанда вазиятдан фойдаланиб Фёдор Занетдан интервью олдим.
Қаҳрамонимиз ҳақида қисқача: Фёдор Тодур Занет 1958 йил 14 июнда Молдова ССРнинг Конгаз қишлоғида туғилган. У таниқли шоир, ёзувчи, фолклорист, журналист, тадқиқотчи, таржимон ва публицистдир.
У Гагауз ери (молдаванча – Гагаузия) мухтор республикасининг мадҳияси муаллифи ҳисобланади. Фёдор Занет асосан гагауз тилида ижод қилади. Унинг кўплаб китоблари чоп этилган, ОАВда кўплаб мақолалари, тадқиқотлари чоп этилган.
Фёдор Занет 1976–1981 йилларда Кишинёв политехника университетида таҳсил олган. Иш фаолиятини оддий усталикдан бошлаган. Сўнг партия комитети котиблиги ва қурилиш корхонасида прораб бўлиб ишлаган. 1987 йилда Молдова коммунистик партияси Марказий қўмитаси ҳузуридаги Марксизм-ленинизм университетини битирган.
Фёдор Занет гагауз тилида ёзилган кўплаб шеърлар, насрий асарлар, болалар учун китоблар, мактаб дарсликлари ва драмалар муаллифи ҳисобланади. У 1989 йил 17 декабрда Умумжаҳон инсон ҳуқуқлари декларациясини гагауз тилига ўгириб чоп этган.
– Ассалому алайкум ҳурматли Фёдорбей. Молдовада ва жаҳонда гагауз миллатига мансуб қанча одам яшайди?
– Умуман олганда, гагаузлар сони унча кўп эмас. Бугунги кунда Молдовада 136 мингга яқин гагауз миллатига мансуб аҳоли яшайди. Дунёдаги барча гагаузларни ҳисобласа, 200 мингдан ошади. Гагаузлар асосан Молдовада – Гагауз ери мухтор республикасида, Молдова пойтахти Кишинёв шаҳрида, Украинада – Одесса вилоятидаги бир нечта гагауз қишлоғида яшайди. Турли сабаблар билан бошқа мамлакатларга кўчиб бориб яшаётган гагаузлар ҳам бор.
– Гагауз ери ҳақида нималарни билишимиз керак?
Молдова парламентининг «Гагауз ери мухтор ўлкасининг ҳуқуқий статусини белгилаш ҳақидаги қарори»га кўра мамлакатда асосан гагаузлар яшайдиган ҳудудга мухторият мақоми берилган ва унинг расмий номи Гагауз ери мухтор республикаси деб аталади. Гагауз ерини халқ сайлайдиган бош бошқон бошқаради. У тўрт йилга сайланади.
Шунингдек, мухтор республикада 36 депутатдан иборат парламент ҳам бор.
Гагаузияда учта шаҳар бор. Комрат – Гагауз ерининг маъмурий маркази. Комратнинг 36 минг аҳолиси бор. Яна бир шаҳар Чодир Лунга деб аталади. «Лунга» руминча сўз бўлиб, «узун» деган маънони беради. Шундан келиб чиқсак, шаҳар номи «Узун чодир» маъносини беради. Учинчи шаҳримизнинг номи Волканешти. Бу шаҳар Молдова жанубида жойлашган.
1988 йилда ошкоралик бошланган замонларда Гагаузияда буюк рассом – мен уни буюк рассом деб биламан – Дмитрийнинг устахонасида бир гуруҳ гагауз миллатига мансуб зиёлилар йиғилиб Гагаузиянинг мустақиллиги ҳақида режалар туздик. Шу ўринда эслатиб кетишни хоҳлар эдим. СССР пайтида Гагаузияда гагауз тилида на мактаб, на ўрта махсус ва на олий таълим муассасаси бўлмаган. Шу туфайли гагауз фарзандлари рус ёки молдаван тилида таҳсил олишга мажбур бўлган. Рассомнинг устахонасида бўлиб ўтган йиғилишларда мустақиллик билан бирга гагауз тилида боғчалар, мактаблар, ОТМ очиш ҳақида ҳам фикрлашганмиз.
Шундан сўнг «Гагауз халқи» ҳаракатини туздик. Ҳаракат олдига Гагаузияни мустақил қилиш, гагауз тили, маданияти ва санъатига эътиборни кучайтириш масалаларини муҳокама қилдик.
Бироз ўтиб Гагаузиянинг бир томонлама мустақиллигини эълон қилдик ва Молдова ССР таркибида Гагаузия Совет Социалистик Мухтор Республикасини туздик. Аммо Молдова Олий Кенгаши республикамизни тан олмади.
Биз эълон қилган мухториятни тан олишмаганидан кейин 1990 йил 22 июлда халқ делегатларининг фавқулодда съездини чақирдик ва Гагаузия мадҳиясини, байроғини, гербини қабул қилдик. Мадҳия матнини мен ёзганман. Орадан бироз ўтиб, 1990 йил 19 августда мустақиллигимизни эълон қилдик. Бугун ушбу сана Гагаузияда умумхалқ байрами ҳисобланади.
Ўша пайтда ҳамма ўзи билан ўзи бўлиб қолганидан фойдаланиб Гагаузияни мустақил тарзда бошқара бошладик ва 1994 йилгача расмий Кишинёвга бўйсунмай, мустақил бошқарувга эга бўлдик. Бироқ мустақиллигимиз бир томонлама эди, уни ҳеч ким тан олмаган эди. Мустақиллигимизни ҳеч ким тан олмаган бўлса-да, вазиятдан фойдаланиб мактабларни гагауз тилида дарс беришга ўтказдик. Гагауз тилида эшиттириш берадиган телевидение очдик. Газета ва журналлар чоп эта бошладик. Биз том маънода милллийлигимизга қайтдик.
1994 йилда Молдовага Туркия президенти Сулаймон Демирел ташриф буюрди ва ўтказилган музокаралардан сўнг биз мухтор ҳудуд сифатида Молдова таркибида қолишга рози бўлдик. Ўшандан кейин Гагаузияда университет ва коллежлар очдик.
Бугун ўша университет Комрат давлат университети деб номланади ва у Молдавиядаги энг яхши университетлардан бири ҳисобланади.
Шунингдек, гагауз тилида дарс берадиган ўқитувчилар тайёрлайдиган педагогик коллежимиз бор. Ўшандан кейин Гагаузияда гагауз тилида ўқитадиган яна кўплаб мактаблар, боғчалар очилди. Бугун тилимизга эътибор анча яхши. Масалан, гагауз тилидан ким республика олимпиадасида ғалаба қозонса, унга Молдовадаги исталган ОТМга имтиҳонсиз кириш имконияти берилади.
– Ўзбекистонда кўпчилик узоқ Молдова таркибида алоҳида мухтор республика тарзида туркий қардошларимиз яшашини билмайди. Хўш, бу масалада Гагаузияда аҳвол қандай?
– Гагаузияда ҳам кўпчилик нафақат Ўзбекистон, балки бошқа туркий республикалар ҳақида ҳам етарли билимга эга эмас. Аммо охирги йилларда алоқаларимиз яхшиланиб боряпти. Бизнинг ОАВда Ўзбекистон ва бошқа туркий республикалар ҳақида маълумот бериляпти.
Биласиз, СССР пайтида миллий манфаатлар ҳақида гапириб бўлмас эди. Шу туфайли ҳам ёши катта авлод бу ҳақда унча билмайди.
Масалан, мен муҳаррирлик қилаётган газета туркий халқлар, туркий тилли давлатлар, уларнинг тарихи, маданияти ва бошқа жиҳатлари ҳақида доимий маълумот бериб боради. Шунингдек, Гагаузия давлат телерадиокампанияси туркий миллатлар, туркий тилли давлатлар ҳақида доимий равишда кўрсатув ва эшиттиришлар бериб боради. Шу жумладан, Ўзбекистон ҳақида ҳам.
Охирги йилларда Ўзбекистондаги турли тадбирларга фестивалларга тез-тез чақиришяпти. Мен бундан жуда хурсандман. Ўзбекистон, унинг маданияти ва санъати ҳақида кўрсатувларда гапириб беряпман, мақолалар эълон қиляпман. Дўстона алоқаларимиз ҳар икки тараф учун фойдали бўляпти.
Бизни узоқ ушлайдиган омил – бироз узоқ масофаларда жойлашганимиз. Қалбларимиз эса ҳар доим яқиндир.
Ўзбекистон ўтказаётган халқаро фестиваллар ва бошқа юксак даражадаги тадбирларга доим ҳавас билан қараганман. Жорий йил баҳорда Бойсунда ўтказилган халқаро бахшичилик фестивалида ҳам қатнашган эдим. Шунингдек, менга маълумот беришларича, Шаҳрисабзда халқаро мақом фестивали ўтказиш анаъанаси йўлга қўйилган экан. Буларнинг барчаси таҳсинга сазовор ишлардир.
Ана шу тарафдан қарайдиган бўлсак, президентларинг ва ҳукуматларинг олиб бораётган ишлар таҳсинга лойиқ.
– Сизларда ҳам гагауз маданиятини, санъатини ёки бошқа қадриятлартни тарғиб қиладиган қандайдир фестиваль ёки бошқа тадбирлар уюштириладими?
– Бизда ҳам фестиваллар ўтказилади. Асосий фестиваль ва байрамларимиз учта: Гагауз турклари фестивали, Гагауз гиламлари фестивали ва Қосим–Ҳидирлез байрами.
Қосим–Ҳидирлез байрами ҳақида гапирадиган бўлсам, бунда Қосим байрами – 6 май куни ёз кириши сифатида нишонланса, Ҳидирлез кузнинг охирида қиш кириши муносабати билан ўтказилади ва номланишда ҳар иккаласи ажратилмай Қосим – Ҳидирлез деб бирга айтилади. Бу байрамда халқ сайллари, фолклор ансамблларининг чиқишлари бўлиб ўтади.
Энди фестивалларга келсак. Гагауз турклари фестивали, номидан кўриниб турибди, гагауз ижодкорлари йиғиладиган фестивалдир. Бу фестивалда нафақат Гагаузияда ва Молдавияда, балки бутун дунёда яшайдиган гагаузлар иштирок этади. Фестивалда гагауз тилида куй-қўшиқлар, ўланлар, достонлар куйланади, айтишувлар бўлади, гагауз халқ мақоллари ўқилади.
Иккинчи фестиваль Гагауз гиламлари фестивали деб номлади. Бу фестивалда халқ амалий санъати бўлмиш гилам тўқиш маҳорати намойиш этилади. Қўлда тўқилган гиламлар кўргазмалари бўлади. Фестивалга дунёнинг турли давлатларидан меҳмонлар келади.
Бундан икки йилча аввал миллий кийимлар фестивали ўтказила бошланди. Биз бу фестиваль баҳонасида қадимий гагауз миллий кийимларидан анчасини тиклашга эришдик. Умуман олганда биз мана шундай тадбирлар ва фестиваллар воситасида ўз тилимизни, ўзлигимизни сақлашга уриняпмиз. Биз кам сонли майда миллатмиз ва биз учун она тилимизни, маданиятимизни, санъатимизни сақлаб қолиш жуда муҳим.
– Кеча бир тадбир доирасида тасодифан сиз ёзган китобларга кўзим тушди, у лотин алифбосида эди. Гагаузияда лотин алифбоси қўлланиладими?
– Албатта! Гагаузияда лотин алифбоси қўлланилади. Молдовада ҳам лотин алифбосига асосланган ёзув амалда.
Лотин алифбосига ўтишимиз тарихини гапириб беришдан аввал Молдованинг алифбо тарихини сўзлаб берсам. Зеро биз шу давлат таркибида бўлганмиз. Молдова бир пайтлар Руминия таркибида бўлганида лотин алифбосидан фойдаланган. Сўнг 1940 йилда уни СССР Руминияга бостириб кириб, унинг бир бўлаги бўлган Молдовани босиб олганидан кейин мажбурий тарзда Молдовада ҳам кирилл алифбосини жорий қилган. Шундан сўнг 1989–1990 йилларгача Молдова кирилл алифбосида юрди.
1988 йилда биз – бир гуруҳ зиёлилар янги газета чиқара бошладик ва энг биринчи унинг номини лотин ёзувида ёздик. Сўнг бир саҳифасини лотин ёзувида чиқарадиган бўлдик. Охир-оқибат газетамизнинг барча саҳифалари лотин ёзувида чиқа бошлади. Албатта, бунга 3–4 йил вақт кетди. Аммо биз чекинмадик ва мақсадимизга эришдик. Шу тариқа 1993–1994 йилларга келиб биз тўлиқ лотин алифбосига ўтдик.
Молдова лотин ёзувига ўтиши ҳам бизникидай бўлди. Аввало бу ишни ҳукумат ва унинг қарори эмас, газеталар бошлаб берди. 1993 йилда Молдова парламенти лотин алифбосига тўлиқ ўтиш ҳақида қонун қабул қилгунча биз ҳам, Молдова ҳам тўлиқ лотин ёзувига ўтиб бўлган эдик.
Ўшанда лотин ёзувига ўтиш ташаббускорларидан бири бўлганим учун шаънимга қанча танқидлар ёғдирилмади. «Гагауз тили энди турклашиб кетади» ҳам дейишди, бошқа айблар ҳам қўйишди. Мен ва ҳаммаслакларим ундай айбловларга парво қилмай олдимизга қўйган мақсад сари оғишмай боравердик ва ҳақ бўлиб чиқдик. Гагауз тили турклашиб кетмади, зеро унинг ўзи турк тили демакдир. Қизиғи, бир пайтлар мени ва маслакдошларимни лотин алифбосини қўллаганимиз ва уни оммалаштирганимиз учун бизни айблаб чиққан одамларнинг бир нечтаси Молдова ва Гагаузияда лотин алифбосига ўтиш ҳақида қонун қабул қилинганда бир думалаб ўша қонуннинг ташаббускорларига айланиб олди. Шунақаси ҳам бўлар экан.
Бугунги кунда Гагаузия ҳам, Молдова ҳам тўлиқ лотин ёзувига асосланган алифбодан фойдаланади.
– Фёдорбей, мазмунли суҳбатингиз учун раҳмат. Сизни юртимизда, сиз ва бошқа миллатдошларингиз учун «қардаш» ҳисобланадиган Ўзбекистонда кўриб турганимдан хурсандман. Яна бир бор юртимизга хуш келибсиз!
– Гагауз миллатига қизиқиб, бу миллатни ўзбекистонликларга таништирмоқчи бўлганингиз учун сизларга ҳам катта раҳмат. Саломат бўлинглар.
Изоҳ (0)