Помир тоғларидаги 70 километр узунликдаги Сарез кўли 100 ёшдан ошган. Аслида катта табиий офат натижасида пайдо бўлган бу кўл айни пайтда Марказий Осиёнинг аҳолиси учун катта хавф ҳисобланади. Бу ҳақда TravelAsk хабар қилди.
Сарез кўли — Тожикистон ҳудудида жойлашган Помир тоғларининг жавҳари ҳисобланади. У айилли кўллар сирасига киради. Яъни тошларнинг қулаши натижасида Бартанг дарёсининг (Мурғоб) тор водийси тўсиб қўйилгач, табиий сув омбори барпо бўлган. Унинг натижасида эса Сарез кўли ҳосил бўлган. 1911 йилда содир бўлган бу воқеа Усой уюми номини олган. Олимлар бу ҳодисага кучли зилзила сабаб бўлган деган фикрда.
Усой уюмининг кенгликлари одамни лол қолдиради. Тоғ жинсларидан яралган табиий сув омборининг баландлиги 567 метр, кенглиги эса 3 километрдан иборат. Бу инсоният тарихида қайд этилган тоғ жинсларининг энг катта кўчкиси ҳисобланади. Пайдо бўлган бу уюм дарёнинг йўлини тўсиб қўйган ва Сарез кўлининг ҳавзаси аста-секин сув билан тўлган. Дастлабки 3 йил мобайнида тадқиқотчилар омбордан сув оқаётганини сезмаган, аммо 1914 йилда Усой уюми орқали кичик булоқлар сизиб ўтаётгани маълум бўлган. Янги сув ҳавзасининг чуқурлиги ўтган давр мобайнида 270 метрдан ошган. Табиий сув омбори ҳосил бўлганига 7 йил бўлгач, Сарез кўлининг чуқурлиги 477 метрга етиб, Усой уюмидан 75 километр нарида бўлган дарё водийсини сув билан тўлдира бошлаган.
Бугунги кунда Сарез кўлининг энг чуқур жойи 505 метрга тенг. Ёғингарчилик сони ва сув билан қанчалик тўлишига қараб, кўлнинг узунлиги 65 дан 75 километргача ўзгаради. Сув ҳавзасининг бундай катта ўлчами атроф-муҳит учун таҳдид туғдиради.
Гап шундаки, Бартанг водийсида ўтказилган тадқиқотларга кўра, Усой уюми биринчи уюм эмас. Бу дарёда ундан олдин ҳам кўчкилар тушиб, сув омборларини ҳосил қилган. Натижада олдин ҳам айилли кўллар ҳосил бўлган. Геологлар Бартанг водийсида антропоген даврида мавжуд бўлган 9 турдаги сув ҳавзаларининг изини топган. Аммо уларга нима бўлган? Эҳтимол, уларнинг йўқ бўлиб кетишига ёки Помир тоғларида тез-тез рўй берадиган зилзилалар ёки кучли ёғингарчиликлар сабаб бўлган бўлиши мумкин.
Тадқиқотчилар Сарез кўли билан ҳам худди шундай ҳолат юз беришидан хавотирда. Ўтган йиллар мобайнида табиий сув омбори 60 метргача қисқарганига қарамасдан, келажакда у кучли зилзила ва қаттиқ ёғингарчиликка дош бера оладими, йўқми номаълум. 80 квадрат метр майдонни эгаллаган кўлда тахминан 17 куб километр сув мавжуд.
Бу эса, водийнинг пастки қисмига оқадиган сув ўз йўлида ҳамма нарсани ювиб кетади дегани. Бундан ташқари, яна бошқа хавф мавжуд: кўл сатҳининг ўзида кўчки юз бериши мумкин.
Ўтган асрнинг 60 йилларида, Сарез кўли бўйида ер кўчкилари хавфи юқори бўлган жойлар қайд этилган. Ҳатто кичик зилзила ҳам қирғоқларнинг нурашига сабаб бўлиши мумкин. У ҳолда кўлдан катта миқдордаги сув кўтарилиб, табиий сув омборидан тошиб кетиши мумкин.
Бундай серсув тошқин унчалик хавфли бўлмаса ҳам, Бартанг водийсидаги аҳоли пунктлари учун майда талофот келтириши мумкин. Аммо сув омборининг ўзи нураб, сув тошса, бу жуда жиддий талофотга сабаб бўлади. Кўл тошқини юзага келса, нафақат Тожикистон ҳудуди, балки қўшни Қирғизистон, Ўзбекистон ва Қозоғистон ҳам жиддий зарар кўради. Чунки Бартанг Панж дарёсига қуйилади, ундан ўтиб эса Амударёга. Агар фалокат бўлса, у ҳам Амударёгача ҳам Орол денгизигача бўлган жойларни қамраб олади.
Вазиятнинг жиддийлигини ҳисобга олиб, 1970 йиллардаёқ Усой уюми ҳудудида гидроэлектростанция қурилиш лойиҳаси ишлаб чиқилган. ГЭС қурилиши натижасида кўлнинг даражаси 100 метрга пасайиши керак эди. Натижада хавф ҳам камаярди. Бироқ, техник ва моддий муаммолар сабаб, лойиҳа ҳеч қачон амалга оширилмаган. Шунинг учун Бартанг дарёсининг қуйи қисмидаги аҳоли хавфсизлиги масаласи очиқ қолмоқда. 2006 йилда минтақада халқаро инвесторларнинг маблағлари билан фавқулодда огоҳлантириш тизими яратилган. Бу тизим фалокат юз берган тақдирда аҳолини таҳдид ҳақида огоҳлантиради, аммо Сарез кўли хавфсизлиги масаласи ҳалигача ҳал қилинмай қолмоқда.
Изоҳ (0)