Биринчи Глобал тадбиркорлик ҳафталиги доирасида «Ўзбекистонда иқтисодий мўъжиза рўй берадими?» мавзусига бағишланган сессия ўтказилди. Мавзуни Юлий Юсупов, Беҳзод Ҳошимов ва Нишонбой Сирожиддинов муҳокама қилди, деб ёзади «Kommersant.uz».
Иқтисодий тараққиётга кўмаклашиш маркази директори Юлий Юсупов Ўзбекистон иқтисодиёти имкониятлари ва ривожланишдаги тўсқинликлар ҳақида сўзлади:
– Иқтисодий мўъжиза мамлакат етарлича қисқа муддатларда салмоқли натижаларга эришганда рўй беради. Тарихда иқтисодий мўъжизаларга мисоллар кўп: ХVII асрдаги Голландия, XIX аср биринчи ярмидаги Англия, XIX аср иккинчи ярмидаги АҚШни намуна ўрнида келтириш мумкин.
ХХ аср иккинчи ярмидаги энг ёрқин намуналар — Япония, Жанубий Корея ва Хитой. Ушбу мамлакатлар тажрибалари Ўзбекистон учун айниқса долзарблик касб этади, чунки бу нисбатан яқинда рўй берган, қолаверса, кўп шароитларда ўхшашлик мавжуд.
Ушбу мамлакатлар мисолидаги иқтисодий мўъжиза — аҳоли жон бошига миллий ЯИМнинг дунё кўрсаткичига нисбати. Чунончи, Японияда 1960 йилда ЯИМ ўртача жаҳон кўрсаткичига тенг бўлган, 1978 йилда эса 4,5 баробарга юқорилаган.
«Осиё йўлбарслари» ҳақида сўзлаганда, иқтисодий мўъжизанинг умумий хусусиятларини санаб ўтиш ўринли. Биринчидан, бу миллий валюта курсининг пасайтирилиши эвазига экспортга йўналганлик моделидир. Ушбу моделнинг афзаллиги корхоналарнинг дунё бозорига чиқиши осонлашувида ва тор соҳага ихтисослашув ва «кўламда тежаш» афзалликларидан фойдаланиш имкониятлари юзага келишида кўринади.
Иккинчи хусусият — ялпи инвестициялаш ва янги технологияларни жорий этиш. Бунга солиқлар ва маъмурий тўсиқларнинг озлиги орқали эришилди. Халқаро бозордаги қаттиқ рақобат ҳам қўл келади — у замонавий технологияларни жорий этишга мажбур қилади. Учинчи омил — омонатлар қўйиш, инвестициялаш ва хорижий капитални жалб қилишни рағбатлантирувчи барқарор молиявий тизим.
Иқтисодиётнинг ўзбек модели 1996 йилда шакллана бошлади. У давлатнинг иқтисодий жараёнларга фаол аралашиш, бозор, хусусий сектор ва банк тизимини, нархларни маъмурий бошқариш, фоиз ставкалари орқали назорат қилиш ва гиперфаол инвестиция сиёсатини юритиш билан характерланди ва стратегик тармоқларга кенг кўламли инвестициялар киритишни рағбатлантиришни назарда тутди. Бу — кўпчилик мамлакатлар қўллаган импорт ўрнини босиш модели. Ўзбекистоннинг асосий муаммоси — миллий валюта курсининг сунъий юқорилиги, бизнес юритишдаги тўсиқлар, оғир солиқ юки (Осиё мамлакатларидагига қараганда 1,5—2 баробар юқори) кабилардир.
Экспортга йўналтирилган иқтисодиётда рақобат катта рол ўйнайди. Бизда эса монополия юқори даражада, ўйин қоидалари баробар эмас. Шунингдек, банк тизимининг жуда паст даражада тижоратлашгани (банклар ўзларининг асосий функцияларини бажармайди) ва чет эл капитали жуда кам жалб этилгани кузатилади.
2008 йилдан Ўзбекистонда 8 фоизли иқтисодий ўсиш кузатилади, ҳолбуки унинг воқеликка мутлақо алоқаси йўқ. Агар шундай иқтисодий ўсишга эга бўлганимизда, аллақачон буни барчамиз ҳис этган бўлардик. Чунки бу ниҳоятда катта ўсиш кўрсаткичидир. Фаровонликнинг реал ўсиши аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯММда кўринади. Афсуски, бизда бу кўрсаткич бошқа мамлакатлардагига қараганда паст.
Импорт ўрнини босиш модели доирасида «иқтисодий ўсиш» учун тариқча ҳам асос кўринмайди. Асосий тушунчаларни, тараққиёт моделини ўзгартириш — бозор механизмлари амал қилиши учун зарур бўлган асосий иқтисодий ва сиёсий ислоҳотларни ҳамда инвестициявий тараққиёт учун муҳим бўлган чуқур ислоҳотларни ўтказиш лозим.
Асосий ислоҳотлар доирасида ташқи иқтисодий фаолият либераллашуви, банк тизими ва пул муомаласи ислоҳотлари, бизнес юритишдаги маъмурий тўсиқларни қисқартириш ва индивидуал имтиёзлардан воз кечиш, солиқ ва пенсия ислоҳотлари, хусусийлаштириш, аграр ва маъмурий ислоҳотлар ўтказиш зарур. Чуқур ислоҳотлар хусусий мулк ҳуқуқини мустаҳкамлаш, рақобатни ва молиявий бозорларни ривожлантириш, давлатнинг иқтисодиётдаги ролини ўзгартиришга йўналтирилган бўлиши керак.
Муваффақият учун қандай асосларга эгамиз? Булар — биздаги инсон капитали, табиий ресурслар, қулай географик жойлашув, малака, жамланган омонатлар, оғир шароитларни енгиб ўтиш тажрибаси кабилардир. Муваффақиятсизликка учраш омиллари — бу илдиз отиб кетган, ўзгаришни истамаётган салбий институтлардир. Ислоҳотлар қанчалик кейинга сурилса, шунчалик ёмон. Иккинчиси — устама олишни кўзлаган тор ижтимоий гуруҳларнинг қаршилиги. Шунингдек, таълимнинг нисбатан паст даражада эканлиги, тўпланиб қолган имтиёзлар ва йўқотилган вақт ҳам халақит бериши мумкин.
Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатияси университети профессори Нишонбой Сирожиддинов давлат муассасалари билан мулоқотда бизнесменлар ўз манфаатларини ҳимоя қилиши ва илгари суриши керак, деб ҳисоблайди:
– Иқтисодий мўъжизага эришган барча мамлакатларда асосий эътибор экспортга йўналтирилган тараққиётга, инвестициялар ва таълимга берилган. Таълим тизимини ислоҳ қилмай туриб, индустриализацияга ва инновациявий иқтисодиётга эришиб бўлмайди. Агар ҳар биримиз барча жараёнларни ислоҳ қилишга ўз улушимизни қўшсак, хатарларни камайтириб, муваффақиятга бўлган имкониятимизни оширишга эришамиз.
Ўзбек иқтисодий мўъжизасига асос бўлувчи иқтисодий жараёнлардаги ислоҳотлар муҳокамаси тадбиркорлар олдида турган муаммоли масалаларни юзага чиқарди. Тадбиркорларимизни қийнаётган асосий масалалар – оғир солиқ юки, коррупциявий имтиёзлар, монополистларнинг солиқлардан озод қилиниши ва бошқалардир. 2005—2008 йилларда бу соҳаларда ислоҳотлар амалга оширилганди, лекин улар самара бермади. Бир қадам олдинга ташланди-ю, икки қадам орқага кетилди. Ҳозирда янги қарорлар тайёрланаяпти, уларда амалиётчи-тадбиркорлар фикрлари ҳисобга олинади.
Изоҳ (0)