Birinchi Global tadbirkorlik haftaligi doirasida “O‘zbekistonda iqtisodiy mo‘jiza ro‘y beradimi?” mavzusiga bag‘ishlangan sessiya o‘tkazildi. Mavzuni Yuliy Yusupov, Behzod Hoshimov va Nishonboy Sirojiddinov muhokama qildi, deb yozadi “Kommersant.uz”.
Iqtisodiy taraqqiyotga ko‘maklashish markazi direktori Yuliy Yusupov O‘zbekiston iqtisodiyoti imkoniyatlari va rivojlanishdagi to‘sqinliklar haqida so‘zladi:
– Iqtisodiy mo‘jiza mamlakat yetarlicha qisqa muddatlarda salmoqli natijalarga erishganda ro‘y beradi. Tarixda iqtisodiy mo‘jizalarga misollar ko‘p: XVII asrdagi Gollandiya, XIX asr birinchi yarmidagi Angliya, XIX asr ikkinchi yarmidagi AQShni namuna o‘rnida keltirish mumkin.
XX asr ikkinchi yarmidagi eng yorqin namunalar — Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy. Ushbu mamlakatlar tajribalari O‘zbekiston uchun ayniqsa dolzarblik kasb etadi, chunki bu nisbatan yaqinda ro‘y bergan, qolaversa, ko‘p sharoitlarda o‘xshashlik mavjud.
Ushbu mamlakatlar misolidagi iqtisodiy mo‘jiza — aholi jon boshiga milliy YaIMning dunyo ko‘rsatkichiga nisbati. Chunonchi, Yaponiyada 1960-yilda YaIM o‘rtacha jahon ko‘rsatkichiga teng bo‘lgan, 1978-yilda esa 4,5 barobarga yuqorilagan.
“Osiyo yo‘lbarslari” haqida so‘zlaganda, iqtisodiy mo‘jizaning umumiy xususiyatlarini sanab o‘tish o‘rinli. Birinchidan, bu milliy valyuta kursining pasaytirilishi evaziga eksportga yo‘nalganlik modelidir. Ushbu modelning afzalligi korxonalarning dunyo bozoriga chiqishi osonlashuvida va tor sohaga ixtisoslashuv va “ko‘lamda tejash” afzalliklaridan foydalanish imkoniyatlari yuzaga kelishida ko‘rinadi.
Ikkinchi xususiyat — yalpi investitsiyalash va yangi texnologiyalarni joriy etish. Bunga soliqlar va ma’muriy to‘siqlarning ozligi orqali erishildi. Xalqaro bozordagi qattiq raqobat ham qo‘l keladi — u zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga majbur qiladi. Uchinchi omil — omonatlar qo‘yish, investitsiyalash va xorijiy kapitalni jalb qilishni rag‘batlantiruvchi barqaror moliyaviy tizim.
Iqtisodiyotning o‘zbek modeli 1996-yilda shakllana boshladi. U davlatning iqtisodiy jarayonlarga faol aralashish, bozor, xususiy sektor va bank tizimini, narxlarni ma’muriy boshqarish, foiz stavkalari orqali nazorat qilish va giperfaol investitsiya siyosatini yuritish bilan xarakterlandi va strategik tarmoqlarga keng ko‘lamli investitsiyalar kiritishni rag‘batlantirishni nazarda tutdi. Bu — ko‘pchilik mamlakatlar qo‘llagan import o‘rnini bosish modeli. O‘zbekistonning asosiy muammosi — milliy valyuta kursining sun’iy yuqoriligi, biznes yuritishdagi to‘siqlar, og‘ir soliq yuki (Osiyo mamlakatlaridagiga qaraganda 1,5—2 barobar yuqori) kabilardir.
Eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotda raqobat katta rol o‘ynaydi. Bizda esa monopoliya yuqori darajada, o‘yin qoidalari barobar emas. Shuningdek, bank tizimining juda past darajada tijoratlashgani (banklar o‘zlarining asosiy funksiyalarini bajarmaydi) va chet el kapitali juda kam jalb etilgani kuzatiladi.
2008-yildan O‘zbekistonda 8 foizli iqtisodiy o‘sish kuzatiladi, holbuki uning voqelikka mutlaqo aloqasi yo‘q. Agar shunday iqtisodiy o‘sishga ega bo‘lganimizda, allaqachon buni barchamiz his etgan bo‘lardik. Chunki bu nihoyatda katta o‘sish ko‘rsatkichidir. Farovonlikning real o‘sishi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaMMda ko‘rinadi. Afsuski, bizda bu ko‘rsatkich boshqa mamlakatlardagiga qaraganda past.
Import o‘rnini bosish modeli doirasida “iqtisodiy o‘sish” uchun tariqcha ham asos ko‘rinmaydi. Asosiy tushunchalarni, taraqqiyot modelini o‘zgartirish — bozor mexanizmlari amal qilishi uchun zarur bo‘lgan asosiy iqtisodiy va siyosiy islohotlarni hamda investitsiyaviy taraqqiyot uchun muhim bo‘lgan chuqur islohotlarni o‘tkazish lozim.
Asosiy islohotlar doirasida tashqi iqtisodiy faoliyat liberallashuvi, bank tizimi va pul muomalasi islohotlari, biznes yuritishdagi ma’muriy to‘siqlarni qisqartirish va individual imtiyozlardan voz kechish, soliq va pensiya islohotlari, xususiylashtirish, agrar va ma’muriy islohotlar o‘tkazish zarur. Chuqur islohotlar xususiy mulk huquqini mustahkamlash, raqobatni va moliyaviy bozorlarni rivojlantirish, davlatning iqtisodiyotdagi rolini o‘zgartirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Muvaffaqiyat uchun qanday asoslarga egamiz? Bular — bizdagi inson kapitali, tabiiy resurslar, qulay geografik joylashuv, malaka, jamlangan omonatlar, og‘ir sharoitlarni yengib o‘tish tajribasi kabilardir. Muvaffaqiyatsizlikka uchrash omillari — bu ildiz otib ketgan, o‘zgarishni istamayotgan salbiy institutlardir. Islohotlar qanchalik keyinga surilsa, shunchalik yomon. Ikkinchisi — ustama olishni ko‘zlagan tor ijtimoiy guruhlarning qarshiligi. Shuningdek, ta’limning nisbatan past darajada ekanligi, to‘planib qolgan imtiyozlar va yo‘qotilgan vaqt ham xalaqit berishi mumkin.
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiyasi universiteti professori Nishonboy Sirojiddinov davlat muassasalari bilan muloqotda biznesmenlar o‘z manfaatlarini himoya qilishi va ilgari surishi kerak, deb hisoblaydi:
– Iqtisodiy mo‘jizaga erishgan barcha mamlakatlarda asosiy e’tibor eksportga yo‘naltirilgan taraqqiyotga, investitsiyalar va ta’limga berilgan. Ta’lim tizimini isloh qilmay turib, industrializatsiyaga va innovatsiyaviy iqtisodiyotga erishib bo‘lmaydi. Agar har birimiz barcha jarayonlarni isloh qilishga o‘z ulushimizni qo‘shsak, xatarlarni kamaytirib, muvaffaqiyatga bo‘lgan imkoniyatimizni oshirishga erishamiz.
O‘zbek iqtisodiy mo‘jizasiga asos bo‘luvchi iqtisodiy jarayonlardagi islohotlar muhokamasi tadbirkorlar oldida turgan muammoli masalalarni yuzaga chiqardi. Tadbirkorlarimizni qiynayotgan asosiy masalalar – og‘ir soliq yuki, korrupsiyaviy imtiyozlar, monopolistlarning soliqlardan ozod qilinishi va boshqalardir. 2005—2008-yillarda bu sohalarda islohotlar amalga oshirilgandi, lekin ular samara bermadi. Bir qadam oldinga tashlandi-yu, ikki qadam orqaga ketildi. Hozirda yangi qarorlar tayyorlanayapti, ularda amaliyotchi-tadbirkorlar fikrlari hisobga olinadi.
Izoh (0)