“Tinchlik istasang, urushga tayyor tur”. “Tolibon” qurayotgan Qo‘shtepa kanali O‘zbekistonga qanday xavf soladi?

Afg‘oniston Qo‘shtepa kanali orqali Amudaryo suvining 20 foizini qishloq xo‘jaligi yerlariga oqizmoqchi. Masalaning jiddiy nuqtalari “Tolibon” hokimiyati biror davlat tomonidan tan olinmagan, muvaqqat hukumat qo‘shni davlatlar bilan daryo suvi taqsimoti bo‘yicha kelishmagan. Tahlilchilar fikricha, mazkur holat kelgusida jiddiy nizolar keltirib chiqarishi mumkin. 14-may kuni “Vatandosh” intellektual klubining navbatdagi sessiyasida ushbu mavzu muhokama qilindi.

Qo‘shtepa uzunligi 285 kilometrli, eni 100 metrli, chuqurligi o‘rtacha 8 metr bo‘ladigan bahaybat kanal. Uning qurilishi kelgusi to‘rt yil ichida yakunlanishi kutilmoqda.

Muloqotda chiqish qilgan qishloq xo‘jaligi fanlari doktori, professor Usmon Norqulov kanal o‘zani murakkab joydan o‘tganiga urg‘u berdi.

“Qo‘shtepa orqali 550 ming gektar yerni sug‘orish reja qilingan. Kanal o‘tgan hududlarning asosiy qismi qum qatlamlaridan iborat. Yerning meliorativ holati ham murakkab. U yerlarda 95 foiz tuproq sho‘rlangan. Kanal o‘zani boshdan oxirigacha juda kuchli shamol bo‘ladigan yerlarda joylashmoqda. Bu qazish davrida ikki tomonga chiqarib yuborilgan qumlarning shamol taʼsirida qayta uchrashiga olib kelishi, kanalni to‘ldirib yuborishi mumkin. Shu bilan birga, kuchli shamol yangi joylardan qum uchirib kelishi kabi murakkab jarayonlarni yuzaga keltiradi”, dedi mutaxassis.

Muloqotda kanal cho‘l zonalarda qurilayotgani uchun uning katta hajmdagi suvi qumga singib ketib, isrof bo‘lishi xavotirli ekani aytildi. “Tolibon” haligacha kanalning qancha masofasi betonlanishi, qanchasiga sunʼiy qoplamalar to‘shalishi bo‘yicha aniq maʼlumot bermagan.

“Agar bunday yirik kanalni boshidan oxirigacha betonlashsa, juda katta mablag‘ talab qilinadi. Yana bir muammo shundaki, Amudaryo suvi iqlim o‘zgarishi sabab kamayib boryapti. Endi daryo suviga Afg‘oniston ham sherik bo‘lsa, suv 30 foizgacha qisqarishi mumkin. Bu qo‘shni davlatlarga o‘zini salbiy taʼsirini ko‘rsatadi.

Birinchi navbatda, yillik oqim hajmidan kelib chiqib, Markaziy Osiyo va Afg‘oniston daryo suvini taqsimlashga o‘rganishi kerak. Masalan, Amudaryoda 30 foiz suv kamaysa, belgilangan limitlar ham qisqartirilishi zarur. Markaziy Osiyo davlatlari suv taqsimoti bo‘yicha kelishuvga erishgan. Jarayonga Afg‘onistonni ham jalb qilish kerak”, dedi olim.

Mutaxassislar Afg‘oniston BMTning transchegaraviy suv oqimlari va xalqaro ko‘llarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risidagi konvensiyasiga qo‘shilmagani ham xavotirli ekanini urg‘uladi.

Siyosatshunos Farhod Tolipov fikriga ko‘ra, “Tolibon” loyihani o‘zboshimchalik bilan boshlagani katta xato hisoblanadi.

“Ular hech kimdan so‘ramasdan, maslahat qilmay kanal qurishni boshlagan. Xo‘sh, Qo‘shtepa kanali muhokamasini qilib, aniq bir xulosaga kelgach qurilish boshlash kerakmidi? Yoki qurilishni boshlab bo‘lgandan keyin “Tolibon” bilan kelishamiz, ular hamkorlikka rozi deymizmi? Agar suv oqib ketayotgan bo‘lsa, qanaqa hamkorlik haqida gapirish mumkin? Masalaning oyog‘i osmondan bo‘lib qoldi.

Amudaryo transchegaraviy daryo deb hisoblanadi. Turkmaniston, O‘zbekiston va Tojikiston zo‘rg‘agina Rog‘unni hisobga olganda, siyosiy murosaga kela oldi. Ancha muncha shartnoma, kelishuvlar bilan Amudaryo oqimi menejmentini yo‘lga qo‘ya boshladi. Kanal qurish tarafdorlari Amudaryo oqimi janubiy qirg‘og‘ida joylashgan Afg‘onistonning ham daryoda haqi bor demoqda. Men esa haqi yo‘q degan fikrdaman. Ha, transchegaraviy daryo, ha, afg‘onlar qirg‘oqning narigi tarafida turibdi. Lekin xalqaro konvensiyaga dahli yo‘q. Faqatgina to‘g‘ridan to‘g‘ri yuzaki yondashuvlar, Afg‘oniston qirg‘oqni narigi tarafida turibdi-ku deyish yetarli emas. Bunday konvensiyalar qattiq kurashlar, mojarolar bilan qabul qilingan. Ular ham bilardi daryo transchegaraviy ekanini. Lekin darrov kelisha olmagan. Joylashuv sabab qirg‘oqda haqi bor deyish noto‘g‘ri. Xalqaro huquq unday yozilmagan”, dedi mutaxassis.

Farhod Tolipov fikrini davom ettirar ekan, “Tolibon” terroristik tashkilot ekani, ular bilan kelishib bo‘lmasligini aytdi.

“Tinchlik istasang, urushga tayyor tur”, degan qadimiy aqida bor. Yaxshi niyatda “Tolibon” bilan kelishsa bo‘ladi, ularga don, beton beryapmiz deyish, ana shu qadimiy donishmandlikni unutib yuborish degani. Dushman men dushmanman, ertaga senga bostirib kiraman, deb oldindan ogohlantirmaydi. Shuning uchun ham o‘q va poroxingni quruq ushlab turgin, degan tamoyil tarixan mavjud. “Tolibon” bilan biz qanchalik tinchlikka erisha olamiz, bu katta savol. U dunyoda tan olingan tashkilot yoki hukumat emas. BMTning terroristik tashkilotlar ro‘yxatida turibdi. Qachon tan olinadi-yu, olinmaydi, bu ham tuxum oldin paydo bo‘lganmi yoki tovuqmi degan masaladek gap. Shartnomalar tuzib, keyin ular tan olinishi kerakmi yoki tan olib bo‘lingandan keyin shartnomalar tuziladimi? Qancha ziddiyatli holatlarga duch kelyapmiz. “Tolibon”ning xalqaro statusi juda mavhum. Iliqqina, chiroyligina gaplar bilan hali tan olinmagan terroristik tashkilot bilan gaplashish, menimcha xaskashni bosishdek gap. Xaskash bosilsa, taqillab peshonaga uriladi”, dedi siyosatshunos.

Gidrolog Sobir Qodirov o‘z chiqishida XX asrda neft uchun kurash bo‘lgani, XXI asrda esa suv uchun kurash avj olishiga urg‘u berdi.

“Suv masalasida ahvol juda ham chatoq. Qo‘shtepa kanali bo‘yicha savol ko‘p. Bu kanalni ishlatishga Afg‘oniston tayyor emas. Normal mutaxassislari, texnikalari yo‘q. Pulni Amerika, texnikani Xitoy beryapti. O‘zlari shunchaki chuqur kavlayapti, bo‘ldi. Bizda Amudaryodan Surxondaryo ozroq, Qashqadaryo esa 90 foiz suv oladi. Shu bilan birga, daryoga Qoraqalpog‘iston, Buxoro va Xorazm to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq. Kanal eng avvalo, insonlarga zarar keltiradi. Ijtimoiy-siyosiy holat keskinlashadi”, dedi suv bo‘yicha ekspert.

Sobir Qodirov o‘z chiqishi davomida “Tolibon” maqsadi siyosiy bo‘lishi mumkinligiga eʼtibor qaratdi. Mutaxassis tahliliga ko‘ra, Qo‘shtepa kanali loyihasi mutlaqo noto‘g‘ri tuzilgan.

“Tolibon”ning Qo‘shtepa kanalini qurishdan maqsadi O‘zbekiston va Turkmanistonga suvni chiqarmaslik. Chunki bu boshidan noto‘g‘ri loyiha. Bu xuddi filmda ko‘p askarlar o‘rmonda maymunni uchratib qolib, qo‘liga avtomat bergani va hayvon qurolni tirillatib otib tashlagan holatiga o‘xshaydi. Kanalni ham shunga o‘xshash odamlar quryapti. Ular kanal nimaligini tushunmaydi. Uzunligi 300 kilometrli Qo‘shtepa kanaliga sekundiga 600 metr kub suv olishmoqchi. Aslida 173 ming kilometr uzunlikdagi kanalga ham buncha kub suv olinmaydi. Masalan, Turkmanistonning 7 million aholisi bor. Butun Turkmanistonga bitta kanal 500 metr kub suv beradi. Hozir Afg‘onistondagi Farob degan joyga 600 kub suv olib ketishmoqchi. Bu aqlga sig‘maydigan holat. “Troya” degan kinoda Ahilles Gektorni o‘ldirishga keladi. Gektor “kel kelishib olamiz, agar kim raqibini o‘ldirsa, o‘ligini xor qilmaydi”, deydi. Ahilles kelishuv bo‘lmaydi deydi. Menimcha, Qo‘shtepa kanali masalasida ham kelishuv bo‘lmaydi. Yomonroq ssenariylarga tayyor turaverish kerak”, dedi gidrolog.

Muloqot davomida ishtirokchilarni mavzu yuzasidan qiziqtirgan savollarga javob berildi. Hukumat kanal masalasida tezroq rasmiy kelishuvga erishishi zarurligi aytildi.