Ma’rifatparvar jadid Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon o‘zbek milliy tafakkuri rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ijodkordir. Uning adabiy merosi va nomini abadiylashtirish maqsadida 1997-yili Andijonda Cho‘lpon yodgorlik muzeyi ochilgan. Bu maskanda saqlanayotgan nodir eksponatlar har bir tashrifchini qiziqtirmay qo‘ymaydi. “Daryo” muxbiri ushbu muzeydan reportaj tayyorladi.
25 yillik muzey
Andijon shahrining Soy dahasida Cho‘lpon nomi bilan ataluvchi istirohat bog‘i bor. Bog‘ga kiraverishda o‘ychan qiyofadagi shoir haykali qad rostlagan. Bog‘ning bir burchidagi g‘ishtin, ayvonli binoda yodgorlik muzeyi tashkil etilgan.
Andijon viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi katta ilmiy xodimi Iskandar Madg‘oziyevning aytishicha: “Cho‘lpon tug‘ilib, yashagan xonadon Andijon shahrining hozirgi Navoiy shoh ko‘chasidagi osma ko‘prik va 24-umumta’lim maktabi atrofida bo‘lgan. Bir paytlar juda mashhur hisoblangan “Yambol” savdo majmuasining qurilishi sabab shoir tavallud topgan uy buzib tashlangan. Shu tariqa uy-muzeydan ham umid uzilgan.
1997-yili Cho‘lpon tavalludining 100 yilligini nishonlash to‘g‘risida hukumat qarori chiqqan. Shoir shaxsiyatini abadiylashtirish maqsadida mazkur bog‘ hududi obodonlashtirilib, haykal o‘rnatilgan va uning nomi berilgan. Muzey ham o‘sha yili tashkil etilgan, ungacha umuman bo‘lmagan. 2016-yili Cho‘lpon haykali bog‘ning kiraverish qismiga ko‘chirildi”.
Sulaymonqul choponi, Oyshabibi sepidagi gilam...
Muzeyga kirarkanman, dahlizdan asosiy xonalarga o‘tishdan avval to‘g‘ridagi o‘yga tolgan Cho‘lpon portretiga ko‘zim tushdi. Taniqli musavvir Najmiddin Qoziyev chizgan bu surat birdan diqqatni tortadi.
Uch xonadan iborat muzeydagi eksponatlarni ko‘rish uchun sayohatimni chap tarafdagi xonadan boshladim. Cho‘lponning bolaligidan ijodining ilk davrigacha hikoya qiluvchi ushbu bo‘lim burchagida o‘zbekona xona yasatig‘liq.
“Tarixiy suratlar, shoir qarindoshlarining fikrlariga asoslanib, ramziy ma’noda Cho‘lpon tug‘ilgan hovlini yasab, bezatishga harakat qilganmiz. XIX asr oxiri XX boshlaridagi o‘zbek xonadonlari taxminan shunday ko‘rinishda bo‘lgan. Bu yerdagi buyumlarning ko‘pi Cho‘lpon oilasiga tegishli.
Masalan, yog‘ochdan yasalgan mana bu javon adib xonadonida ko‘p yil ishlatilgan. Katta ehtimol bilan uning o‘zi ham foydalangan bo‘lishi mumkin. Shoirning onasi Oyshabibi turmushga chiqayotganda kelinlik sepida ushbu gilam ham bo‘lgan. Devorga ilingan chopon Cho‘lponning otasi Sulaymonqul Mulla Muhammadyunus o‘g‘liga tegishli. U savdogar va ziyoli inson bo‘lgani uchun o‘sha davrning o‘ziga to‘q kishilari kiygan chopon unda ham bo‘lgan.
Yodgorlik muzeyi tashkil etilayotgan paytda shoir avlodlari ham yaqindan yordam berib, o‘zlari saqlayotgan ko‘plab tarixiy ashyolarni olib kelib, topshirgan. Bular biz uchun eng qadrli va tarixiy qiymatga ega eksponatlar”, — deydi Iskandar Madg‘oziyev.
Cho‘lpon shajarasi
Bir necha qadam tashlagach, Cho‘lpon shajarasidan “so‘zlovchi” ma’lumotnomaga ko‘zim tushdi. Shoirning jiyani Sharifa Mirzaxo‘jayeva tuzgan shajarada yozuvchining olti-yetti avlodi va ajdodlarining kelib chiqishi Andijonning Xo‘jaobod tumanidagi Yorqishloqqa borib taqalishi ham qayd etilgan. Keyinchalik ular Andijon shahriga ko‘chib kelib, muqim yashay boshlagan.
“Kindigi teshada kesilgan va ayollar Teshaboy deb chaqirgan”
Andijonlik taniqli rassom Qambarali Yusupov chizgan surat ham diqqatni tortgulik. Unda Cho‘lpon oila a’zolari: otasi Sulaymonqul Mulla Muhammadyunus o‘g‘li, volidasi Oyshabibi Qipchoqboy qizi, singillari – Komila, Fozila va Foiqaga ijod namunalaridan o‘qib berayotgani tasvirlangan.
“Cho‘lpon Andijon shahrida tug‘ilib, ulg‘aygan. Oilaning to‘ng‘ichi bo‘lgan. Ammo ungacha ikki-uch nafar farzand tug‘ilib, ko‘p yashamasdan vafot etgani aytiladi. Shu bois irim sifatida Cho‘lpon tug‘ilganida uzoq umr ko‘rib, yashab ketsin, degan ma’noda kindigini teshada kesishgan. Uni ayollar erkalab ‘Teshaboy’ deb chaqirgan. Cho‘lponning o‘zi ham bir qancha maqolalari, she’rlarini Teshaboy taxallusi bilan e’lon qilgan”, — deydi tadqiqotchi Madg‘oziyev.
“Otasi Sulaymonqul Mulla Muhammadyunus o‘g‘li Andijon shahrining eng ziyoli, ma’rifatparvar shaxslaridan biri bo‘lgan. Arab, fors tillarini mukammal bilgan, o‘zi ham she’rlar yozgan, din masalalarida ham bilimi kuchli bo‘lgan. Shuning uchun ham Cho‘lpon va qizlarini madrasa, maktablarda o‘qitgan. Farzandlarining ta’limi uchun mablag‘i, e’tibori, vaqti va mehnatini qizg‘anmagan.
Cho‘lponni dastlab madrasada, so‘ng rus tilini puxta o‘rganib, dunyoviy bilimlarni ham egallashini xohlab, rus-tuzem maktabida o‘qitgan. O‘g‘lining barcha ehtiyojlarini ortig‘i bilan ta’minlagan. XX asr boshlarida Rossiya, Tatariston, Turkiyada chiqadigan nashrlarga obuna bo‘lib, o‘g‘li qatori o‘zi ham dunyo yangiliklaridan xabardor bo‘lib borgan. Mana shunday muhit tufayli Cho‘lponning tafakkuri, dunyoqarashi ochilib, fikri yuksalgan. Jadidchilik g‘oyalariga qiziqib, kelajakda ijodkor bo‘lishida otasining o‘rni katta”, — deya qo‘shimcha qiladi u.
Fuqarolik pasportidan “Kecha va kunduz”ning ilk nashrigacha
Muzeyda tarixiy eksponatlar o‘rin olgan o‘nlab burchaklar mavjud. Ammo faqat bittasiga juda qimmatli ashyolar jamlangan. Hamrohim ular haqida ma’lumot berarkan, har biri qadrli ekanini bot-bot ta’kidladi.
“Mana bu qo‘lyozma daftar Cho‘lponning otasiga tegishli. Bunga fors va o‘zbek tilidagi yuzlab she’r va g‘azallar yozilgan. Mazkur suratdagi qizcha yozuvchining singlisi Foiqa bo‘lib, Cho‘lpon 10 yoshli singlisini o‘zi suratxonaga olib borib, rasmga tushirtirgan. Singillariga mehri juda baland bo‘lgan.
Siz ko‘rib turgan Qur’oni Karim nusxasini Cho‘lponga amakisi tuhfa qilgan. Ya’ni Abdurahmon hoji haj ziyoratidan qaytishda jiyaniga sovg‘a uchun olib kelgan. Bu muqaddas kitobni Cho‘lpon yoshligida o‘qib, yod olgan. Cho‘lponga Qur’oni Karimni bergan amakisining pasporti ham shu yerda saqlanadi. Mana bu ko‘zoynak esa ramziy ma’noda yasatilgan, shoirniki emas.
Bu yerdagi eng qimmat ashyolarimizdan biri shoir shaxsini tasdiqlovchi hujjatdir. U 1934-yili Moskvadan Toshkentga qaytgach, hozirgi Amir Temur xiyoboni atrofida ijara uyda yashagan. 1936-yil 3-iyulda Toshkent shahri militsiyasi tomonidan fuqarolik pasporti berilgan. Hujjat ma’lumotlari o‘zbek va rus tillarida rasmiylashtirilgan. Unda mazkur pasport besh yil davomida, ya’ni 1941-yil 3-iyulgacha amal qilishi belgilangan. Lekin Cho‘lpon qatag‘on tufayli pasportini yangilashga ulgurmagan”, — deydi Iskandar Madg‘oziyev.
Pasportda Cho‘lponning ism-sharifi o‘zbek tilida lotin harflari bilan Sulaymanov Abdul-Hamid Sulayman (rus tilida esa Suleymanov Abdul-Gamid Suleymanovich) tarzida yozilgan. Uning 1897-yili Andijonda tug‘ilgani-yu, millati o‘zbek, xizmatchi oilasidan ekani, doimiy turar joyi Toshkent shahridaligi ham qayd etilgan. YuB seriyali, 108142 raqamli ushbu pasportda Cho‘lponning shaxsiy imzosi qo‘yilgan.
Tadqiqotchining aytishicha, fuqarolik hujjatini u doim yonida olib yurgan. Qamoqqa olingan vaqtda ham pasporti cho‘ntagidan chiqqan va hujjat NKVD (Ichki ishlar komissarligi) idorasida undan olib qo‘yilib, uzoq yillar o‘sha yerda saqlangan. Cho‘lpon oqlangach, pasport avlodlariga qaytarilgan. Muzey ochilgan paytda hujjat qarindoshlari tomonidan taqdim etilgan.
Mazkur bo‘limdan shuningdek, Cho‘lponning ilk ijod namunalari, matbuotdagi chiqishlari, asarlari, ijodiy faoliyati bilan bog‘liq ma’lumotlar va nusxalar o‘rin olgan. Eng ahamiyatlisi, “Kecha va kunduz” romanining ilk nashridan bittasi mana shu yerda saqlanadi.
O‘zbek teatr san’atining otalaridan biri
Muzeydagi ikkinchi xona Cho‘lponning jurnalistika va teatr sohasidagi yutuqlariga bag‘ishlangan. Shoir ko‘p yillar “Sadoyi Turkiston”, “Rosta”, “Sadoyi Farg‘ona”, “Inqilob”, “Yangi sharq”, “Darxon” kabi nashrlarda faol chiqishlar qilgan, ayrimlarida muharrir sifatida ishlagan.
“Cho‘lpon Abdulla Qodiriy bilan yelkama-yelka turib, “Mushtum” jurnaliga asos solgan. Hajviy ruhdagi tanqidiy maqola va she’rlari jurnal sahifalarida ko‘p marotaba chop etilgan. U dramaturg sifatida ham juda barakali ijod qilgan. O‘zining ilk maqolalarida Behbudiyning “Padarkush” dramasidan qattiq ta’sirlanib, “Boy” nomli dastlabki kichik pyesasini 17 yoshida yozganini bayon etadi.
Keyinchalik, u 20 ga yaqin sahna asarlarini yozgan. Bizgacha “Yorqinoy”, “Temirchi”, “Mushtumzo‘r”, “Hujum” kabi beshtacha sahna asarining matni yetib kelgan, xolos. Yaqinda Rossiya arxivlarini o‘rganish jarayonida “Yana uylanaman” nomli pyesasining rus tiliga tarjima qilingan matnini topishga muvaffaq bo‘ldik. Matn o‘zbek tiliga o‘girildi va yaqinda e’lon qilinish arafasida.
U Shekspirning “Hamlet”, K.Gossining “Malikayi Turandot”, Shillerning “Qaroqchilar” kabi dunyo teatrining eng nodir asarlarini o‘zbekchaga tarjima qilgan. Uni o‘zbek teatr san’atining otalaridan biri, deyishimiz mumkin. Chunki ham dramaturg, ham san’atshunos olim sifatida o‘zbek teatri rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.
Fayzullo Xo‘jayev tashabbusi bilan Moskvadagi “Buxoro maorif uyi” qoshida birinchi o‘zbek drama studiyasi tashkil qilinadi. Cho‘lpon u yerda adabiy emakdosh, tarjimon sifatida ishlab, professional o‘zbek teatrining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Drama studiyasida Sora Eshonto‘rayeva, Mannon Uyg‘ur, Abror Hidoyatov, Obid Jalilov kabi san’atkorlar tahsil olgan”, — deydi Iskandar Madg‘oziyev.
“Shaxsiy hayoti ham fojialarga to‘la bo‘lgan”
Uchinchi xonada Cho‘lponning tarjimon sifatidagi faoliyati, ijodiga oid qilingan ilmiy ishlar, shaxsiy hayoti, avlodlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan tanishish mumkin.
“Umri davomida uch marta oila qurgan. Birinchi rafiqasi Mohiro‘ya ismli tatar millatiga mansub o‘qituvchi qiz bo‘lib, u bilan uzoq yashamasdan ajrashadi. 1923-yili Soliha degan qizga uylanib, uzoq yil birga yashaydi. Ammo farzand ko‘rmagani va boshqa sabablar bilan ajrashadi.
1932-yili Moskvaga ketadi va u yerda Yekaterina Ivanovna ismli ayolga uylanadi. Keyinchalik Toshkentga qaytganida ham turmush o‘rtog‘i bilan birga keladi. Cho‘lponga nisbatan xuruj, tazyiq kuchaysa kuchayadiki, lekin susaymaydi. Shunday ruhiy bosimlar tufayli qandli diabet kasalligini orttirib olgani, Sochi shahrida davolanib kelgani haqida aytiladi. U umrining so‘nggi paytlarida moddiy tomondan qiyin ahvolda qoladi. Faqat tarjima orqali topgan qalam haqiga kun kechiradi.
Rus ayoli Yekaterina shunday vaziyatlarda ham uni to‘g‘ri tushunib, parvarishlaydi, yonida bo‘lib, hayotining oxirigacha birga yashaydi. U sadoqatli rafiqa bo‘lgan. Cho‘lpon qamoqqa olinib, qatag‘on qilinganidan keyin ham ancha vaqt o‘tib, umr yo‘ldoshi taqdiriga qiziqib, NKVD idorasiga xatlar yozgan. Maktublari Cho‘lpon jinoyat ishi hujjatlari orasida haligacha saqlanadi”, — deydi ilmiy tadqiqotchi.
Cho‘lpon 1957-yili shaxs sifatida oqlanadi-yu, ijodi qoralanganicha qolaveradi. Asarlaridagi isyonkorlik xalqqa ta’sir qilishidan hamisha hayiqishgan. Ijod namunalari ham uzoq yillar qayta chop etilmaydi.
“1987-yilga kelib, Ozod Sharafiddinov, Naim Karimov kabi cho‘lponshunos olimlar tomonidan uning maqolalari, kitoblari nashr etildi. Bevosita Cho‘lpon ijodi bilan bog‘liq 30 dan ortiq doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari yoqlandi, ilmiy tadqiqotlar qilindi, o‘rganishlar olib borildi.
1991-yilning 25-sentabrida mustaqil O‘zbekiston davlat rahbari Cho‘lponni Alisher Navoiy nomidagi davlat mukofotiga loyiq ko‘rgan. 1999-yili “Mustaqillik” ordeni bilan taqdirlangan. Uni Cho‘lponning singlisi Foiqa aya qabul qilib olgan”, — deydi Iskandar Madg‘oziyev.
Farzand ko‘rmagan adib
Cho‘lpon avlodlari to‘g‘risida hikoya qiluvchi stend va burchakdagi ma’lumotlarga ko‘z yugurtiraman. Suhbatdoshim bu haqda ham gapirib berishni ma’qul ko‘rdi.
“Cho‘lpon farzand ko‘rmagan. Komila ismli singlisi yoshligidayoq hayotdan ko‘z yumgan. Fozila degan singlisi 1994-yili vafot etgan, u ham befarzand o‘tgan. Faqat Foiqa ismli singlisi 8 farzandni dunyoga keltirgan. Jiyanlari tog‘asining nomini abadiylashtirish yo‘lida ancha jonbozlik ko‘rsatgan. Jiyani O‘ktam Mirzaxo‘jayev Cho‘lpon asarlarini qayta nashr etish, muzey tashkil qilinishi va eksponatlar boyishida faol bo‘lgan. Bugungi kunda shoirning Mahmudjon va Sharifa ismli jiyanlari hayot. Ular ham ancha keksayib qolgan.
Mana bu suratdagi Foiqa aya bo‘ladi. Portret Najmiddin Qoziyev tomonidan ishlangan. Ushbu kiyimlar ham Foiqa ayaga tegishli. U ayol 1995-yili vafot etgan”, — deydi Madg‘oziyev.
“Cho‘lpon ijodiga bizdan ko‘ra yevropaliklar ko‘proq qiziqadi”
Ayni paytda “Andijon adabiy muhiti” mavzusida ilmiy tadqiqot olib borayotgan Iskandar Madg‘oziyev o‘zbek yoshlarining ko‘pchiligida Cho‘lpon ijodiga qiziqish yo‘qligini achinish bilan qayd etdi.
“Cho‘lpon nafaqat o‘zbek millati, yana turkiy xalqlar ozodligi uchun kurashgan va shu yo‘lda jon bergan milliy qahramon. U katta shaxs. Ma’naviyatimiz, madaniyatimiz tarixida ulkan o‘ringa ega. Cho‘lpon ijodiga O‘zbekistondan ko‘ra Turkiya va bir qancha Yevropa mamlakatlarida qiziqish katta. Ayniqsa, Turkiyada uning ijodini hurmat qilib, yuksak ehtirom bildiradigan, ilmiy ishlar olib borayotgan olimlar ko‘p.
Afsuski, o‘zbek yigit-qizlarining Cho‘lpon ijodiga nisbatan ishtiyoqi havas qilgulik emas. Ushbu muzeyni eksponatlar bilan boyitishga, Cho‘lpon faoliyati va shaxsiyatiga qiziquvchilarni jalb etish uchun targ‘ibot ishlarini olib borishga harakat qilyapmiz. Ammo bu yerga tashrifchilar, yoshlarning kelishi qoniqarli darajada emas. Biz tashviqot ishlarini kuchaytirib, ijtimoiy tarmoqlarda faol bo‘lishda davom etaveramiz”, — deydi u.
Muzey mudiri Kamoliddin Mamatqulovning aytishicha, muzeyga kirish kattalar uchun 3 ming so‘m, yosh bolalar uchun esa 2 ming so‘m etib belgilangan.
“Bir oyda o‘rtacha 100 nafar atrofida odam keladi. Asosan, maktab o‘quvchilari, talabalar. Lekin ularning soni ko‘p emas. Imkon qadar targ‘ib etishga, xalq ta’limi bo‘limlari va sayyohlik firmalari bilan hamkorlik qilyapmiz. Ammo bu yerga keluvchilar soni ko‘payishini istaymiz. Chunki Cho‘lpon oddiy bir shaxs emas”, — deydi Kamoliddin Mamatqulov.
Yodgorlik muzeyidan chiqarkanman, bir necha soat vaqtim qanday o‘tganini sezmay ham qoldim. Cho‘lpon haqida katta bir kitobni mutolaa qilgandek bo‘ldim, bilmaganlarimni bilib, bilimlarim boyidi. Muhimi, adib va uning oila a’zolariga tegishli nodir ashyolarni ko‘rishga erishdim. Mabodo, Andijon tomonlarga yo‘lingiz tushsa, 3 ming so‘m pulingiz va biroz vaqtingizni qizg‘anmay, shu yerni ham bir ko‘rib keting.
Izoh (0)