“Muammolar boshlanib bo‘lgan, lekin yangi imkoniyatlar ham ochildi”. Zafar Hoshimov Rossiya-Ukraina urushining O‘zbekistonga ta’siri haqida

“Korzinka.uz” supermarketlar tarmog‘i asoschisi Zafar Hoshimov Ukrainadagi voqealarning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri haqida gapirib berdi. 

Hozirni o‘zida paydo bo‘lgan muammolar

Logistika

Ukraina va Boltiqbo‘yi davlatlari portlari Rossiya orqali keladigan hamma narsani qamrab oladi. Bularning barchasi uchun muqobil va ehtimol qimmatroq yo‘llarni topish kerak bo‘ladi. 

Ba’zi mahsulotlar uchun bunday marshrutlarni topish imkonsiz. Masalan, Polshadan olma, Moldovadan kartoshka, Boltiqbo‘yi davlatlaridan sut olib keldik. Rossiya, Belarus va Ukraina hududlaridan quruqlik orqali tashib o‘tdik. Bu tovarlar uchun muqobil yo‘nalishni o‘ylab topish iqtisodiy jihatdan imkonsizdir.

Rossiya portlari orqali dunyoning turli davlatlaridan olib kelingan yuk muammolari yuzaga keladi. Ko‘plab dengiz liniyalari (xalqaro dengiz yuk tashish kompaniyalarining kemalari) Rossiya portlariga yuk tashishdan bosh tortadi. Rossiya savdo kemalari esa Yevropa, Shimoliy Amerika, Yaponiya va Janubiy Koreya portlariga kira olmaydi. 

Shu sababli barcha dengiz yuklari Qora dengizga, Bosfor bo‘g‘ozi orqali va faqat Gruziyaning Poti porti yoki Fors ko‘rfazidagi Bander Abbos porti orqali o‘tkazilishi mumkin. 

Ba’zi tovarlar uchun bu yo‘llar qimmatroq bo‘ladi. Boshqalarini esa narx va vaqt tufayli qabul qilinishi butunlay imkonsiz. Katta ehtimol bilan portlar yopilib qoladi yoki gavjum bo‘ladi.

Bank ishi

Rossiya Federatsiyasi va Belarus Respublikasida import uchun to‘lov va bizning eksportimiz uchun ushbu mamlakatlardan to‘lovlar Rossiya banklariga nisbatan qo‘llanilgan sanksiyalar tufayli murakkablashadi. 

Qayd etish kerakki, bu muammolar juda qisqa muddatli, chunki to‘lov haqida gap ketganda, qabul qiluvchi tomon har doim moslashuvchanlik va zukkolikni namoyon etadi va ularni qanday to‘lashning ko‘plab variantlarini tezda taklif qiladi. 

Biz yopiq pul tizimidagi boy hayot tajribasini hali unutganimiz yo‘q.

Yetkazib beruvchilar 

Rossiya va belaruslik yetkazib beruvchilar bilan yanada murakkab muammolar yuzaga keladi hamda o‘rta va uzoq muddatli istiqbolda bular o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 

Hozirda xomashyo, texnologiyalar, materiallar, butlovchi qismlar bozorlardan ajralib chiqmoqda. Mahsulotlarning tarkibiy qismlari mahalliylashgunga qadar uzoq vaqt talab qilishi mumkin. 

Biroq shunda ham ba’zilarini mahalliylashtirish imkonsiz. Natijada Rossiyada ishlab chiqarilgan hamda biz import qilayotgan ayrim tovarlarning tanqisligi va narxi oshishi kuzatiladi.

Ko‘pgina muhim tovarlar uchun Rossiyaning o‘zi cheklovlar yoki eksport taqiqlarini joriy qiladi va afsuski, bu birinchi navbatda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovarlar bo‘ladi. 

Rossiya allaqachon bunday tovarlarning bir qatoriga qat’iy cheklovlarni joriy qilgan. Endilikda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tovarlarni ishlab chiqaruvchilar uchun ichki bozorda sotishdan ko‘ra o‘z mahsulotlarini eksport qilish foydaliroqdir. 

Eksportning tez o‘sishi esa Rossiya hukumati tomonidan ichki bozorni ta’minlash maqsadida eksportni taqiqlash yoki cheklash shaklidagi reaksiyaga sabab bo‘lishi mumkin.

Ukrainaga yuboriladigan va Ukrainadan keltiriladigan barcha yuklar, albatta, to‘xtatiladi. Bu mahsulotlar va bozorlar endi muqobil topishlari kerak bo‘ladi.

Xizmatlar

IT, texnologiya, dizayn, marketing xizmatlari, ma’lumotlarni saqlash va uzatish xizmatlari, Ukraina kompaniyalari tomonidan ko‘rsatiladigan texnik yordam ham vaqtinchalik to‘xtatilgan. 

Bu ham yomon, chunki bunday yuqori darajada va arzon narxda ushbu xizmatlarni ukrainaliklardan boshqa hech kim taqdim qilmaydi. 

Biroq ba’zi Ukraina kompaniyalari, harbiy harakatlarga qaramay, o‘z xizmatlarini onlayn amalga oshirishda davom etmoqdalar.

Bu allaqachon paydo bo‘lgan to‘g‘ridan to‘g‘ri va oson bashorat qilinadigan muammolarning birinchi guruhi edi.

Yaqinda paydo bo‘ladigan katta muammolar

Bu migrantlarimizning daromadiga ta’sir qiladi. Rossiyadan naqd pul o‘tkazmalari qiyinlashadi. Rossiyada rezidentlar va norezidentlar uchun valyuta eksportiga cheklovlar allaqachon o‘rnatilgan. 

Vaziyat keskinlashishda davom etsa, cheklovlar kuchaytirilishi va rubl yanada tushishi mumkin. Daromadlari rublda bo‘lgan migrantlarimiz uchun bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri pulni yo‘qotishdir. 

Men ushbu maqolani yozayotganimda, Rossiya banklari jismoniy shaxslar tomonidan valyutani sotish 30 foiz komissiya bilan amalga oshirilishi e’lon qilindi. 

Keyinchalik bu komissiya 12 foizga kamaydi. Bu qadamlarning barchasi mehnat muhojirlarining mamlakatga pul o‘tkazmalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.

Rossiya iqtisodiyoti chuqur sanksiyalar ostida qoladi

Bu aholining ish o‘rinlari va daromadlari, jumladan, birinchi navbatda mehnat migrantlarining ham qisqarishini anglatadi. Migrantlarning pullari to‘g‘ridan-to‘g‘ri aholiga tushadi va kundalik iste’molning asosiy qismini tashkil qiladi. 

Ya’ni sanksiyalar aksariyat rossiyalik iste’molchilarning daromadlari va xarid qobiliyatiga ta’sir qiladi.

Rublning qadrsizlanishi o‘zbek so‘mining kursiga cheklangan bo‘lsa-da, bosimni keltirib chiqaradi. 

Bu bosim o‘zbek so‘mi 5-6 yil oldingiga qaraganda yaxshiroq diversifikatsiyalanganligi va noaniq o‘zgaruvchanlik davrida oltin narxining asosiy omillardan biri bo‘lganligi bilan cheklanadi. 

Jahon bozorida mamlakatga valyuta tushishi manbalari ortib bormoqda. Bu valyuta tushumlarining qisqarishini qisman qoplaydi va ma’lum darajada barqarorlashtiruvchi omil bo’ladi.

Eksport tushumlari talabning qisqarishi va O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlarining to‘lov qobiliyatining pasayishi hisobiga kamayadi.

Bularning barchasi o‘rta muddatli istiqbolda inflyatsiyaga ta’sir qiladi. Bundan tashqari, inflyatsiya ichki bozordagi narxlar dinamikasi sababli emas, balki jahon narxlari tufayli sodir bo‘ladi. 

O‘tgan yilning o‘zidayoq yuqori emissiya, ishbilarmonlik faolligi va pandemiyadan keyin tovarlarga talabning keskin o‘sishi tufayli dollar inflyatsiyasi 6 foizdan ortiqni tashkil qildi. 

So‘m kursini barqaror ushlab turish qiyin va zararli bo‘ladi. Chunki kursni ushlab turish orqali biz o‘zimiz bilmagan holda an’anaviy bozorlarimizga eksport hajmini yanada kamaytiramiz.

Rossiyaning ko‘pgina banklari va korxonalari O‘zbekiston moliyalashtirish va investitsiya faoliyatini amalga oshirdi. 

Ular yaqin yillarda likvidlikka ega bo‘lmaydi va bu ham mamlakat iqtisodiyotidagi likvidlikka bosim o‘tkazadi, deb aytish mumkin. Shuningdek, iste’mol kreditlari hajmi va qiymati yaxshilanmaydi.

Yangi imkoniyatlar

1. Rossiya va Belarusdan mutaxassislar va tadbirkorlarni ko‘chirish. Ushbu mamlakatlarning ko‘plab vakillari o‘z vatanidan tashqarida yangi imkoniyatlarni qidirmoqda. 

2. Turizm. Hozir ko‘plab davlatlar Rossiya hamda Belarus uchun yopiq va bizning mamlakatimizga sayyohlik hajmi o‘sishiga ishonchim komil. 

3. Aviatsiya rivojlanishi uchun ajoyib imkoniyatlar ochilmoqda. Deyarli barcha Rossiya aviakompaniyalari faoliyati cheklangan bir vaziyatda, ko‘plab chegaradosh davlatlar ular uchun osmonlarini yopmoqda. 

Rossiya ustidan ham ucha oladigan bizning aviatsiyamiz uchun qancha imkoniyatlar ochilishini tasavvur qiling. 

Nima qilish kerak?

1. Barcha oziq-ovqat va iste’mol tovarlariga import bojlari va aksizlari bekor qilinishi zarur.
2. Bozorlarni va mahsulot turlarini, ham eksport, ham importni diversifikatsiya qilish lozim.
3. JSTga kirishni imkon qadar tezlashtirish va barcha davlatlar bilan erkin savdo shartnomalarini tuzish zarur.
4. Xalqaro huquq va davlatlararo shartnomalarga muvofiq barcha tranzit mamlakatlar, jumladan, birinchi navbatda Rossiya hududi orqali yuklarning to‘siqsiz o‘tishini ta’minlagan holda mamlakatimizga olib boruvchi logistika yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish kerak.
5. Imkoniyat darajasida mehnat muhojirlarimiz uchun mehnat bozorlarini diversifikatsiya qilish kerak.
6. Rossiya va Belarusda bizning mehnat bozorimiz marketingini faollashtirish zarur.
7. Mutaxassislarni boshqa joyga ko‘chirishni imkon qadar soddalashtirish kerak. Maxsus soddalashtirilgan viza rejimlarini, ro‘yxatga olishning soddalashtirilgan tizimini, yashash va ishlash uchun ruxsatnomalarni berishni joriy qilish va buni barcha mutaxassisliklar bo‘yicha amalga oshirish zarur.
8. Fuqaro aviatsiyasida reyslar va marshrutlar sonini havo transporti bozorini liberallashtirish hisobiga ko‘paytirish kerak. Bizning aviakompaniyalarimiz muvaffaqiyatga erishish uchun noyob imkoniyatga ega.