1989-yilning 21-oktabrida O‘zbekistonda mamlakat mustaqilligi ramzlaridan biri — o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan edi. 2020-yildan boshlab bu sana O‘zbek tili bayrami sifatida nishonlanmoqda. “Daryo” ushbu sana munosabati bilan oktabrni “O‘zbek tili oyligi” deb e’lon qiladi va oy davomida har kuni til masalasida turli yillarda qilingan va hamon o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan chiqishlar, nutqlar, maqolalarni qayta chop etadi.
Illyustratsiya: “Daryo” / Dilzoda Hamidjonova
Kashshofa nima? Quralay-chi?
Yoshlarimiz, o‘smirlarimiz tili naqadar nochorligi xususida gapirmasa ham bo‘ladi. O‘rta maktabni tugatayotgan yigit-qiz hayvon, dov-daraxt, o‘t-o‘lan, qushlardan nari borsa 15—18 tasining nomini biladi. Vaholanki, mutaxassislar yuzlab hayvonlar nomini, daraxtlar turini, sabzalar atamasini tutilmasdan qalashtirib tashlaydilar. Bizda chorvachilik terminlari, rang atamalari haqida maxsus ilmiy ishlar yaratilgan. Lekin ular tor doira kishilari orasidagina qolib ketgan. Ilmiy tadqiqot, aslida, xalqqa, ko‘pchilikka naf keltirishi joiz.
Tabiatda mavjudotlar ko‘p, o‘simliklar mo‘l. Lekin hozirgi kunda yo‘q bo‘lib ketgan hayvon, o‘simlik turlari ko‘p. Qirilib ketgan hayvon-u o‘simliklarning nomi xalq tilida, dilida saqlangan bo‘lsa, uni qayta jonlantirish mumkin. Nomki xotiradan o‘chdimi, tamom, mavjud narsa izsiz yo‘qoldi deyavering.
Alisher Navoiyning “Lisonut-tayr” asari badiiy boylik sifatida yuksak qadrlanadi. Ayni paytda bu asarni qushshunoslar qomusi, hayvonot olami izchil tasvirlangan manba deyish mumkin. Quyidagi baytga diqqatingizni tortmoqchiman:
Saflar ichra pil ila zurrofa ham,
Ruh bila dabbobavu kashshofa ham.
Gap safga tizilgan shaxmat donalari xususida ketyapti. Xo‘sh, saf tortgan — shoir sanayotgan donalar — hayvon-u qushlarni hozir biz bilamizmi? Fil haqida gap yo‘q. Uni hamma biladi. Zurrofa bilan dabbobani lug‘at ko‘rib jirafa va ayiq ekanligini aytib beramiz. Lekin “ruh” nima, “kashshofa”chi? “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “kashshofa” umuman uchramaydi, “ruh” shaxmat donasi — to‘ra ekanligi aytiladi. “Navoiy asarlari izohli lug‘ati”da “kashshofa” hayvonning nomi ekanligi, “ruh” shaxmat donalaridan biriligi ta’kidlangan. “Kashshofa” qanday hayvon? Ehtimol u hozirgi tilimizda boshqacha nom bilan atalar? Balki, umuman yo‘q bo‘lib ketgandir. Har holda biz uni o‘rganishimiz, aniqlashimiz darkor. Baytda keltirilgan “ruh” nima? Shaxmat taxtasida ruh hamon o‘z o‘rni, mavqeyi, yo‘rig‘iga ega, lekin “ruh” moddiy olamdagi qanday narsaning atalmasi? Mantiqan qaraganda, fil, zurrofa, ayiq, asp qatorida hayvon turishi kerak. Unday desak, ruh deb atalgan hayvon yohud qush qanday bo‘lgan?
“Yosh kuch” jurnalining 1990-yil 1-sonidan parcha
Alisher Navoiyning “Xazoyinul-maoniy” dostonidagi mana bu bayt ham diqqatga sazovor:
Kim kuchuk birla xo‘tukka necha qilsang tarbiyat,
It bo‘lur, dog‘i eshak, bo‘lmaslar aslo odami.
Bu baytni hamma biladi, unda ifodalangan didaktik ma’noni sharhlab beradi. Lekin ko‘pchilik kuchuk ulg‘aygach it bo‘lishini, xo‘tuk katta bo‘lgach eshak bo‘lishini o‘ylab o‘tirmaydi. Ayniqsa hozirgi paytda “vovullaydigan”larning jamisi it, toshkentliklar tilida kuchuk. Shunday sakbonlar borki, itlarning turlarini aniq farqlaydilar. Ularning qanchadan qancha nomlarini tutilmasdan aytadilar. Bizda itlar, qushlar, mushuklar ko‘riklari bot-bot o‘tkaziladi. Bunday ko‘riklarda yangi nom, atamalar quloqqa kiradi — til boyligi ortadi. Bunday ko‘riklarni hozircha ko‘proq rus o‘rtoqlar uyushtiradilar; 6–7 yoshli bolakayning qushlar, itlar nomlarini biyron-biyron sanashi kishini maroqlantiradi. O‘zbek bolalari it, kuchuk, tevat, ko‘ppak, laycha singarilarni farqlamaydilar. Dahshatlisi shundaki, shahar bolalari otni eshakdan, qo‘yni echkidan farqlamaydilar, tuyani bilmaydilar. Ular bulbul, qarqinoq, mayna, kaklik, boyo‘g‘li, popishak, chittakni ko‘rmay katta bo‘lyaptilar. Bolalar-u o‘smirlarni qo‘ya turaylik: kap-katta ziyoli odamlar podachi bilan cho‘pon orasidagi farqni bilmaydilar, yilqichi kabi kasb borligini eshitmaganlar.
Tilimizning boyligiga shubha yo‘q. Lekin boy tilimizda ichki bog‘liqlik, qonuniyatlar bor: bironta so‘z, ibora yo‘qki, u kelib chiqishi, ma’nosi jihatidan boshqa so‘z bilan bog‘lanmagan bo‘lsin. Masalan, odam haqida gap borsa, erkak, ayol, bola deb ajralish bir turkumni tashkil qilishini anglaymiz. Lekin hayvon-u qushlarning nari (erkagi), urg‘ochisi (ayoli) va bolasini farqlab o‘tirmaymiz. Tilimizda “otning (eshakning, itning, cho‘chqaning qo‘yning) bolasi” degan ibora keng qo‘llaniladi, “ona qo‘y, ona kiyik, ona bug‘i” singari birikma ham uchraydi. Aslida nar, urg‘ochi, bola hayvonning mana shu tartibdagi atamasini keltiramiz. Bu yerda xatolik bo‘lishi mumkin. Agar hurmatli jurnalxonlarimiz bu ro‘yxatni davom ettirsalar, xatoyimizni tuzatsalar, ayni choqda shunga qo‘shimcha tarzda o‘z qishloqlari va nohiyalarida o‘sadigan, ekiladigan o‘simliklar, gullar nomlarini tartib bilan yozib yuborsalar, tilimizni boyishiga hissa qo‘shgan bo‘lur edilar.
Abdug‘afur Rasulov, “Yosh kuch” jurnali 1990-yil 1-son
