1938-yilning 4-oktabri — nafaqat o‘zbek adabiyoti yo madaniyati, balki butun O‘zbekiston tarixidagi eng mash’um sanalardan biri. Shu kuni Toshkentda millat daholari — Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy va Abdulhamid Cho‘lpon otib tashlangan edi. “Daryo” ushbu uch ulug‘ mutafakkir xotirasiga hurmat ramzi sifatida ularning yillar o‘tsa-da o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan jurnalistik materiallarini butun oktabr oyi davomida har kuni qayta e’lon qilib boradi.
Illyustratsiya: “Daryo” / Dilzoda Hamidjonova
Qalamning toyilishi
(“Mushtum”ga sovg‘a)
Bizda bir gap bor: birov bir qaltis gapni bilmasdan aytib qo‘yub juda izza bo‘lub ketsa, orqasidan qizarub-bo‘zarub turub: “Suyaksiz til ekan, toyib ketdi”, — deb qo‘yadur. Rost, til suyaksiz, toyib ketsa mumkin. Lekin qalam degan narsa tildek emas. U yo qamishdan, yo temirdan, yoki yog‘ochdan yasaladur. Zamonaning madaniy qalami bo‘lsa, mutlaq po‘lat uchlik bo‘ladur. Po‘lat-a, po‘lat! Uning toyib ketishi xiyla qiyin.
Maskovdagi “Bosh paxtaqo‘mitasi”da1 bitta-yarimta toyaturg‘an qalam bor, lokin harchand undek katta bir idoraning qalamlari yot mamlakatlarda ishlangan (заграничный) va birinchi navdan (первый сорт) uchlarga ega bo‘lsalar ham, shoshilishda qoqilib ham ketarlar ekan!
O‘sha Bosh paxtaqo‘m tomonidan paxta xususida o‘rus tilida bir kitob nashr etilgan edi. Kitobning ismidayoq shu “qalam toyilishi” hodisasi juda aniq ko‘rinadur. Ya’ni ijtimoiy asosga qurulg‘an Sho‘ro Jumhuriyatlari Ittifoqining Sharq tomonidag‘i a’zolari (O‘rta Osiyo va Qafqasiya jumhuriyatlari) tuprog‘ida unaturg‘an paxtag‘a “o‘rus paxtasi” (русский хлопок) deb ism qo‘yilg‘an.
Bosh paxtaqo‘mdag‘i “toyilg‘ich qalam” Turkiston bilan Qafqasiya o‘rnig‘a Ryazan va Tobol viloyatlarini keltirib qo‘yub, osiyoliklarning “yaqin” va “g‘amxo‘r” do‘stlari bo‘lg‘an Milyukov2 va Cho‘qayevlarg‘a3 Parij maydonlarida jirtak chalishqa ortiqcha va kerakmas bir zamin tayyorlab bergan…
Maskovdagi Bosh paxtaqo‘mdan va uning “toyilg‘ich qalami”dan xafa bo‘lishqa ham to‘g‘ri kelmaydur. Chunki u qalam birorta “sobiq”lardan chiqqan “спец” (ishbilarmon)ning qalami bo‘lsa kerak.
Lekin o‘zimizning qizil Toshkentdagi O‘rta Osiyo sho‘ro jumhuriyatlarining bosh gazeti bo‘lg‘an “Turkpravda”g‘a4 nima deylik? Muhtasham kabinalarda o‘lturg‘anlari bilan, “Turkpravda” sotrudniklari orasida ishbilarmonlar yo‘q edi, shekilli.
Tojikiston jumhuriyati to‘g‘risida o‘rtoq Imomov bilan musohaba qilg‘an “Turkpravda” sotrudnigi “Pomir” (Murg‘ob)ni nimaga “O‘rus Pomiri” (Русский Памир) deb atadi ekan? Axir “Xitoy Pomiri”, “Ingliz Pomiri” degan atamalar bor, bu ham jug‘rofiy bir “atama”da demakchilarmi? Unda Turkistonni ham “O‘rus Turkistoni” (Русский Туркестан) desunlar; “Xitoy Turkistoni” degan atama ham bor…
Biz hayron bo‘ldik, o‘yladik, oxirda shu qarorg‘a keldikkim: “Turkpravda” idorasida ham birorta “toyilg‘ich qalam” paydo bo‘lub qolg‘andur-da!..
Gap cho‘zulub ketdi. Bosh og‘rig‘i bo‘lmasun deb qo‘rqamen: Turkiston iqtisod sho‘rosi tomonidan shu yil nashr etilgan “Statistika solnomasi” (Статистический ежегодник)ni o‘qub edim. Undagi toyilg‘an qalamning qo‘pollig‘ini ko‘ring! Ya’ni o‘sha kitobda: “Turkistonni olg‘an o‘rus podshohlari uni mustamlaka qilmoq uchun muayyan reja bilan iqtisodiy zarurat orqasida olg‘anlari yo‘q. Balki Rusiyaga chegaradosh bo‘lg‘an qabilalar o‘rus savdo karvonlarini talab, hadeb besaranjom qila bergandan keyin shularni bosamiz deb aylanishib kelib qolg‘an!” — deyiladur.
Bu kuchli da’voga kuchli dalil lozim bo‘lg‘anidan: “Mana dalil kerak bo‘lsa!” — deb ushbu so‘zlar yoziladur: “Shuning uchundurkim Turkistonni olg‘andan keyin chor hukumati uni nima qilishini bilmay hayron bo‘lg‘an edi”…
Qalamning bu daraja esiriklarcha toyilishi odamni qo‘rqutib yuboradur. Bu toyilg‘an qalam o‘zining shu toyilishi bilan o‘ktyabr inqilobining birinchi kunidan beri qilinib kelayotkan da’volarning ustiga katta bir qora chiziq chizmoqchi, shekillik! Ya’ni o‘ktyabr inqilobi “Chor hukumati Turkistonni mustamlaka qilish uchun olg‘an edi” degan shiorni tashlag‘an bo‘lsa ham, bizdan (statistikachilardan) so‘ramasdan, haqiqat qilmasdan shoshilib tashlab qo‘yg‘an… demakchi, shekillik!
Barakalla!..
Cho‘lpon
Ushbu maqola “Farg‘ona” gazetasining 1924-yil 24-noyabr sonida “Mirzo Qalandar” imzosi bilan bosilgan. So‘ngra “Adabiyot nadir” maqolalar to‘plamida qayta chop etilgan. “Farg‘ona” gazetasi asosida nashrga tayyorlandi. Cho‘lpon “Asarlar”i 4-tomida chop etilgan.
Izohlar
1 “Bosh paxta qo‘mitasi” — paxta yetishtirish ishini tiklash, paxta mustaqilligiga erishish maqsadida 1921-yili VSNX qoshida tuzilgan boshqarma.
2 P.N. Milyukov — konstitutsion demokratlar partiyasining a’zosi, Vaqtli hukumatda tashqi ishlar vaziri. 1917-yildan keyin xorijga ketgan.
3 Mustafo Cho‘qayev (1890–1941) — Turkistondagi milliy ozodlik harakati rahbarlaridan. Turkiston Muxtoriyati (Qo‘qon) hukumatining birinchi raisi. 1919-yildan muhojirlikda yashagan.
4 “Turkpravda” (“Туркестанская правда”) — Turkiston ASSRning 1922-yil 20-iyuldan 1924-yil 25-noyabrgacha chiqqan gazetasi. Keyinchalik “Правда Востока” nomi bilan chiqqan.
