Bayden ma’muriyatining Yaqin Sharqdagi siyosati qanday bo‘ladi? Nega Lotin Amerikasi mamlakatlari Rossiya va Xitoy yordamiga ko‘z tikmoqda? AQSh—Xitoy munosabatlari qay yo‘sinda ketadi? Bularning barchasi haqida an’anaviy jahon matbuoti sharhi ruknida o‘qishingiz mumkin.
Bayden hukumati Yaqin Sharqdagi manfaatlaridan voz kechadimi?
Bayden hokimiyat tepasiga kelganidan buyon bir oy vaqt o‘tdi, ammo yangi hukumat Yaqin Sharq borasida biror bir jiddiy qadamni tashlaganiga guvoh bo‘lmadik, deb yozadi The Politico nashri.
Shu vaqt oralig‘ida rasmiy Vashington Isroil davlat rahbari Binyamin Netanyaxu bilan atigi 1 martagina telefon orqali bog‘landi. Bunga qadar Bayden ma’muriyati Rossiya va Xitoy rahbarlari bilan telefon orqali bog‘landi. Qolaversa, Vashington Saudiya Arabistonining Yamandagi siyosatini moliyalashtirishdan to‘xtashini ham ma’lum qildi. Hattoki, Bayden hukumati shimoliy Iroqdagi ittifoqchi kuchlariga raketa zarbalari berilganidan keyin ham sukut saqlamoqda.
Jo Bayden AQSh hukumati tepasiga koronavirusga qarshi sezilarli ishlar olib borish, iqtisodiyotni tiklash, iqlim borasidagi AQSh siyosatini qayta ko‘rib chiqish va texnologik kompaniyalarning AQSh jamiyatidagi o‘rnini qayta ko‘rib chiqish va’dalariga asosan hukumat tepasiga keldi. Baydenning siyosiy masalalar bo‘yicha maslahatchisi Bayden oldidagi asosiy masala Osiyo-Tinch okeani, Yevropa Ittifoqi va G‘arbiy yarim shar mamlakatlaridagi vaziyatni muhim deb hisoblagan holda, Isroilga urg‘u bermadi.
Energetika borasidagi taraqqiyot va zaxiralardan foydalanish Yaqin Sharq mintaqasining dolzarbligi masalasiga kam ahamiyat berishni taqozo qilmoqda. Shuningdek, AQSh brogan sari Fors ko‘rfazidagi muammolar girdobida qolib ketayotganligi Bayden hukumatiga yoqmaydigan jihat. Bayden senatorligi paytida 1991-yilda ham Iroqqa qarshi urush ochishni yoqlamagan kam sonli parlament vakillaridan biri edi. 2003-yilda ham Jo Bayden prezident Jorj Bushni Iroqqa bostirib kirishini yoqlamaydigan AQSh senatining yuqori martabali siyosatchisi sifatida taniladi. Ammo amalda barcha voqealar Baydenning istaklariga zid tarzda rivojlandi.
2007-yilda Bayden Iroqdagi vaziyatni tizginga olish maqsadida mamlakatni shialar, sunniylar va kurdlar boshqaruvi ostidagi uch muxtorviloyatga bo‘lishni taklif qiladi. Uning bu taklifini siyosatchilar ham, jurnalistlar ham rosa tanqid qilishdi. Sababi Baydenning taklifi Iroqdagi murakkab vaziyatni yanada keskinlashtirib yuborishi edi.
Vashington va Yaqin Sharq o‘rtasidagi diplomatiya, Afg‘onistondagi beqarorlik, Suriyadagi fuqarolik urushi va IShID terrorchi guruhlarining ta’siri ortishi borasidagi siyosatdan bezgan Bayden 2014-yilda bu voqealarning barcha aybdorlari sifatida ittifoqchilarini ham ayblab chiqadi. Bayden Garvard universiteti talabalari oldida qilgan ma’ruzasida “saudiyaliklar, amirliklar, turklar Assad rejimini ag‘darish maqsadida millionlab dollarlarini ayamadilar, ma’lum guruhlarni qurollantirdilar, evaziga nimaga erishdilar”, deya amalga oshirilgan ishlarni tanqid qilgan va keyinchalik yetarli ma’lumotga ega bo‘lmaganligi sababli jamoatchilik oldida uzr so‘rashga ham majbur bo‘lgandi. Hozirda Bayden oldida o‘tgan o‘n yillikdagi voqealarga baho berish imkoniyati tug‘ildi. Bu esa uning siyosatini ham belgilashga asos bo‘ladi.
Baydenning yangi ma’muriyati Yaqin Sharqdagi mojarolarga aralashishdan bir oz tiyilib, Hind va Tinch okeani mintaqasidagi siyosiy vaziyatga ko‘proq urg‘u bermoqchi. Met Dussonning AQSh davlat departamentiga olib kelinishi esa bu boradagi gap so‘zlar ishonchli zaminga egaligidan dalolat. Shunday bo‘lsada, ayrim siyosatchilar bunday fikrlarning urchishi asossiz ekanligini, Yaqin Sharq AQSh uchun muhim bo‘lib qolishiga ishontirmoqda.
Donald Trampning Eron bilan erishilgan yadroviy kelishuvdan chiqish haqidagi qarorini qanday bekor qilish hozirda Bayden hukumati oldidagi og‘riqli masalalardan biridir. Masalani hal qilish uchun Bayden mart oyida Buyuk Britaniya, Fransiya, Xitoy, Germaniya va Rossiya bilan birgalikda Eron xususida uchrashuv o‘tkazmoqchi. Voqealar qanday rivojlanadi yaqin haftalar ichida bilib olamiz.
Rossiya va Xitoydan yordam kutayotgan Lotin Amerikasi
Butun Lotin Amerikasi mamlakatlari pandemiyaga qarshi kurashish uchun o‘z nigohlarini Xitoy va Rossiyaga qaratgan, deya yozadi The Wall Street Journal nashri.
Lotin Amerikasi mamlakatlari AQShdan yordam olishni emas aynan AQShning raqiblariga murojaat qilayotgani qiziq. Muammoni esa G‘arbning vaksinalari yetarli miqdorda ishlab chiqarilmayotgani-yu vaksinalar borasidagi bo‘shliqni Rossiya va Xitoy kompanaiyalari to‘ldirishga urinayotgani bilan izohlash mumkin.
Argentina va Boliviyada hukumat o‘z aholisini allaqachon ruslarning “Sputnik-V” vaksinasi bilan emlashni boshlab yubordi. Meksika ham tez orada Argentina va Boliviya safiga qo‘shiladi. Chili hukumati esa shu oyda Xitoyning “Sinovak” kompaniyasi vaksinasidan 4 million doza olishga erishdi. Peruliklar esa Xitoy vaksinasi Limaga kelib qo‘nganida, hattoki, bayram ham uyushtirdi.
Braziliya prezidenti Jair Bolsanaro dastlab xitoy vaksinasi haqida salbiy fikrlar bildirgan bo‘lsada, keyinroq Xitoy vaksinasi mamlakatda yuzaga kelgan murakkab pandemiya vaziyatini jilovlashga yordam berishi haqida o‘ylay boshladi. Braziliya esa AQShdan keyin koronavirus tufayli eng ko‘p qurbon bergan mamlakatlardan biri sifatida qolmoqda.
Amerikalik siyosiy tahlilchi Margaret Mayers nazarida vaksina borasidagi kelishuv Braziliya va Xitoyni ancha jipslashtira oladigan siyosatga zamin bo‘lishi mumkin. Buni Jair Bolsanaro hukumati ham yaxshi anglab turibdi.
AQSh davlat kotibining sobiq maslahatchisi Tomas Shenno nazarida rus vaksinasining Lotin Amerikasiga kirib kelishi rasmiy Moskva va Lotin Amerikasi mamlakatlarining Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng yuzaga kelgan bo‘shliqni to‘ldirishga imkon beradi. Qolaversa, Xitoy va Rossiya vaksina diplomatiyasi tufayli 650 million aholi istiqomat qiladigan Lotin Amerikasiga kirib borishi uchun o‘ziga xos ko‘prik vazifasini ham bajaradi. Koronavirus mutatsiyaga uchrashi natijasida u mintaqada kelajakda eng ishonchli vaksinaga nisbatan ehtiyojni paydo qilishi tabiiy ekan, bu Xitoy va Rossiyani mintaqada yanada qat’iyroq o‘rnashib olishiga imkon yaratadi. Natijada, Xitoy Lotin Amerikasidagi neft manbalariga egalikni qo‘lga kiritadi, Rossiya esa diplomatik va iqtisodiy aloqalarini yanada mustahkamlashga erishadi.
Peterson jahon iqtisodiyoti instituti tahlilchisi Monika de Bolle nazarida xitoyliklar va ruslar o‘z vaksinalari hisobiga AQSh va Yevropa Ittifoqining Lotin Amerikasidagi manfaatlariga ziyon yetkazadi. Rossiya azaldan, Sovet davridan beri Lotin Amerikasidagi Kuba, Venesuela va Boliviya kabi mamlakatlariga o‘z ko‘magini va himoyasini berib keladi. Rossiya, hattoki, bu mamlakatlarda energetika borasida ham o‘zaro manfaatli aloqalarga doir loyihalarni amalga oshirish borasida yangi kelishuvlarga erishdi. Argentina bilan esa atom energetikasini rivojlantirish borasida shartnoma imzoladi. Bu esa Lotin Amerikasi Rossiya uchun muhim siyosiy mintaqa ekanligidan dalolat.
Xitoy hukumati tashqi ishlar vazirligi rasmiylari esa Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlari bilan mustahkamlanib borayotganini ma’lum qildi va pandemiyaga qarshi kurashda yordam berishini ma’lum qildi. Xitoy Lotin Amerikasidagi mamlakatlarga vaksina borasida yordam berajagini ta’kidlar ekan, bundan hech qanday geosiyosiy maqsadni ko‘zlamayotganligini iddao qilayotgan bo‘lsada, g‘arblik siyosatchilar bunday iddaolarga ishonmay kelmoqda.
Pfizer va Moderna vaksinalari boy rivojlangan davlatlar tarafidan ko‘p miqdorda sotib olinar ekan, qashshoq va rivojlanayotgan davlatlar xitoy va rus vaksinasidan umidvor. G‘arb vaksinalari yangi texnologiyalar asosida inson immun tizimini himoya qilishga qaratilgani holda rus va xitoy vaksinalari an’anaviy texnologiyalar asosida insonda immun tizimini himoyalanishga majbur qila olishi bilan ham farq qiladi. Xitoy esa o‘z vaksina ishlab chiqarish texnologiyalarini boshqa mamlakatlar bilan baham ko‘rmoqda. Sababi, rivojlanayotgan mamlakatlarda g‘arb vaksinalarini ishlab chiqarish uchun hech ham imkoniyat yo‘q. Shu sababli ham Buenos Ayres, Rio de Janeyro, San Paolodagi farm kompaniyalar rus va xitoy texnologiyasi asosida vaksinalar ishlab chiqarishga umid bog‘lagan. Shunday bo‘lsada, lotin amerikaliklarning rus va xitoy vaksinalariga bo‘lgan ishonchi nihoyatda past bo‘lgan holatda, g‘arb vaksinasi bilan emlanishni istagan lotin amerikaliklar 74 foizni tashkil qilmoqda. Shunday ekan, Lotin Amerikasi mamlakatlari ayni paytda ijtimoiy so‘rov natijalari qanday bo‘lishidan qat’i nazar o‘z umidlarini rus va xitoy vaksinasiga tikmoqda.
AQSh Xitoy bilan hamkorlik qilishi kerakmi?
Ayrim amerikalik konservativ fikrdagi siyosatchilar nazarida, hamkorlik bu qo‘rqoqlik qilishni anglatmaydi, deb yozadi The Project Syndicate nashri.
AQSh va Xitoy hamkorlik qiladigan bo‘lsa, u har ikki tarafga ham tinchlik, yangi bozorlar, taraqqiy etayotgan texnologiyalar, yangi nizolarni oldini olish, pandemiyaga qarshi samarali kurashish, turg‘un ahvolga kelib qolgan ishchi kuchi bozoridagi vaziyatni o‘nglash va iqlim o‘zgarishlariga qarshi samarali siyosat yuritish imkonini beradi.
Amerikaning tashqi siyosati Ikkinchi Jahon urushidan beri o‘zgarmay kelmoqda. Ayniqsa 2001-yil sentabr voqealaridan so‘ng bu tashqi siyosat “siz AQSh bilansiz yoki AQShga qarshisiz” tamoyiliga aylandi. Amerika yetakchi va uning ittifoqchilari unga ergashishi kerak degan tamoyil ustun bo‘ldi. Ammo tashqi siyosatga bunday burchakdan qarash eskirdi. AQSh ham hozirda ilgarigidek yetakchi maqomda emas, uning ittifoqchilari ham AQShning ortidan ergashayotgani yo‘q. Shunday ekan, Xitoy bilan hamkorlik nizolashishdan ko‘ra ko‘proq manfaat olib kelishi mumkin.
AQShning sobiq prezidenti tashqi siyosatning hajv qilinadigan nishoniga aylandi. U o‘z hamkorlarini o‘ziga ergashtirish uchun ularga nisbatan iqtisodiy bosim o‘tkazdi, xalqaro anjumanlarda ularni haqoratladi va ko‘p tomonlama hamkorlik qoidalari asoslangan siyosatga bolta urdi. O‘z navbatida AQShning o‘zida ham Trampning jilovini tortib qo‘yadigan pishanglar ham yetarli darajada yaxshi ishlamadi. Trampning Xitoyga qarshi e’lon qilgan savdo urushi, Eron va Venesuela borasidagi siyosati yetarlicha salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqardi.
Trampning tashqi siyosatiga taqqoslaganda, Baydenning tashqi siyosati amerikaliklarga xudoning yuborgan marhamati desa ham bo‘ladi. Bayden hukumat tepasiga kelgan davrdan boshlab zudlik bilan Parij iqlim kelishuviga qo‘shildi, Jahon Sog‘liqni Saqlash tashkilotiga a’zo bo‘ldi va Eron bilan2015-yilda imzolangan yadroviy kelishuvni qayta tiklash borasidagi harakatlarni boshlab yubordi. Baydenning Myunxen xavfsizlik kengashiga murojaati esa ittifoqchilar bilan aloqalarni tiklashga urinish borasida iliq tasavvurlarni uyg‘otmoqda.
Ayrimlar AQSh jahon yetakchisi sifatida xalqaro maydonga qaytmoqda, degan fikrlarni aytmoqda. AQSh esa ko‘p tomonlama aloqalar o‘rnatish, koronavirusga qarshi birgalikda harakat qilish va iqlim o‘zgarishlari borasidagi vaziyatni izniga solish uchun qaytmoqda. Bu qaytish Tramp siyosati qoldirgan jahon iqtisodiyoti, siyosatidagi jarohatlarni davolash va Bayden uchun ovoz bergan amerikaliklarning ishonchlariga sazovor bo‘lish uchun qilinmoqda. Trampning iqrchilik siyosati AQSh jamiyatida nimalarni keltirib chiqarganidan xulosa yasash uchun Bayden noyabrdagi saylovlarda g‘alaba qozondi.
Shuningdek, AQSh tarafi Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan aloqalari XXI asrda ham XX asrda qanday bo‘lgan bo‘lsa, shunday qolishi munosabatlarning asosini tashkil qilishi kerakligini urg‘uladi. Ammo ko‘pchilik Baydenning “barcha birgalikda umumiy maqsad sari intilishi kerak”ligi haqidagi fikriga e’tiroz bildirsada, bu dunyo jamoatchiligida ijobiy tasavvur uyg‘otdi.
Nihoyat, Bayden nazarida bugungi jamiyat demokratiya va avtokratiyaning qarama qarshiligiga duch kelmoqda. Bayden nazarida hozirda butun dunyo avtokratik hukumatlarning qutqulariga berilgan holda demokratiya ham jamiyatda kerakligini tushunib yetmoqda. Avtokratiya rejimidagi hukumatlar esa demokratik kuchlarga qarshi chiqar ekan, demokratiya tarafdorlari avtokratiyaning da’volariga qarshi tura olishi kerakligi muhim ekanligini ta’kidladi. AQSh Xitoy bilan ham mafkuraviy, ham iqtisodiy jangga kirar ekan, bu notog‘ri ekanligini, Xitoyning maqsadi na avtokratiya demokratiyadan ustunligini, na xioycha tizim AQShdagi mafkuraga zarba berishga intilayotganligini urg‘uladi. Bu esa Xitoy tarafi uchun berilgan yaxshi signaldir. Hamkorlik istiqbollari esa yaqin to‘rt yil ichida qanday bo‘lishini kelajakdagi voqealar ko‘rsatadi.
Izoh (0)