Байден маъмуриятининг Яқин Шарқдаги сиёсати қандай бўлади? Нега Лотин Америкаси мамлакатлари Россия ва Хитой ёрдамига кўз тикмоқда? АҚШ—Хитой муносабатлари қай йўсинда кетади? Буларнинг барчаси ҳақида анъанавий жаҳон матбуоти шарҳи рукнида ўқишингиз мумкин.
Байден ҳукумати Яқин Шарқдаги манфаатларидан воз кечадими?
Байден ҳокимият тепасига келганидан буён бир ой вақт ўтди, аммо янги ҳукумат Яқин Шарқ борасида бирор бир жиддий қадамни ташлаганига гувоҳ бўлмадик, деб ёзади The Politico нашри.
Шу вақт оралиғида расмий Вашингтон Исроил давлат раҳбари Бинямин Нетаньяху билан атиги 1 мартагина телефон орқали боғланди. Бунга қадар Байден маъмурияти Россия ва Хитой раҳбарлари билан телефон орқали боғланди. Қолаверса, Вашингтон Саудия Арабистонининг Ямандаги сиёсатини молиялаштиришдан тўхташини ҳам маълум қилди. Ҳаттоки, Байден ҳукумати шимолий Ироқдаги иттифоқчи кучларига ракета зарбалари берилганидан кейин ҳам сукут сақламоқда.
Жо Байден АҚШ ҳукумати тепасига коронавирусга қарши сезиларли ишлар олиб бориш, иқтисодиётни тиклаш, иқлим борасидаги АҚШ сиёсатини қайта кўриб чиқиш ва технологик компанияларнинг АҚШ жамиятидаги ўрнини қайта кўриб чиқиш ваъдаларига асосан ҳукумат тепасига келди. Байденнинг сиёсий масалалар бўйича маслаҳатчиси Байден олдидаги асосий масала Осиё-Тинч океани, Европа Иттифоқи ва Ғарбий ярим шар мамлакатларидаги вазиятни муҳим деб ҳисоблаган ҳолда, Исроилга урғу бермади.
Энергетика борасидаги тараққиёт ва захиралардан фойдаланиш Яқин Шарқ минтақасининг долзарблиги масаласига кам аҳамият беришни тақозо қилмоқда. Шунингдек, АҚШ броган сари Форс кўрфазидаги муаммолар гирдобида қолиб кетаётганлиги Байден ҳукуматига ёқмайдиган жиҳат. Байден сенаторлиги пайтида 1991 йилда ҳам Ироққа қарши уруш очишни ёқламаган кам сонли парламент вакилларидан бири эди. 2003 йилда ҳам Жо Байден президент Жорж Бушни Ироққа бостириб киришини ёқламайдиган АҚШ сенатининг юқори мартабали сиёсатчиси сифатида танилади. Аммо амалда барча воқеалар Байденнинг истакларига зид тарзда ривожланди.
2007 йилда Байден Ироқдаги вазиятни тизгинга олиш мақсадида мамлакатни шиалар, суннийлар ва курдлар бошқаруви остидаги уч мухторвилоятга бўлишни таклиф қилади. Унинг бу таклифини сиёсатчилар ҳам, журналистлар ҳам роса танқид қилишди. Сабаби Байденнинг таклифи Ироқдаги мураккаб вазиятни янада кескинлаштириб юбориши эди.
Вашингтон ва Яқин Шарқ ўртасидаги дипломатия, Афғонистондаги беқарорлик, Суриядаги фуқаролик уруши ва ИШИД террорчи гуруҳларининг таъсири ортиши борасидаги сиёсатдан безган Байден 2014 йилда бу воқеаларнинг барча айбдорлари сифатида иттифоқчиларини ҳам айблаб чиқади. Байден Гарвард университети талабалари олдида қилган маърузасида «саудияликлар, амирликлар, турклар Ассад режимини ағдариш мақсадида миллионлаб долларларини аямадилар, маълум гуруҳларни қуроллантирдилар, эвазига нимага эришдилар», дея амалга оширилган ишларни танқид қилган ва кейинчалик етарли маълумотга эга бўлмаганлиги сабабли жамоатчилик олдида узр сўрашга ҳам мажбур бўлганди. Ҳозирда Байден олдида ўтган ўн йилликдаги воқеаларга баҳо бериш имконияти туғилди. Бу эса унинг сиёсатини ҳам белгилашга асос бўлади.
Байденнинг янги маъмурияти Яқин Шарқдаги можароларга аралашишдан бир оз тийилиб, Ҳинд ва Тинч океани минтақасидаги сиёсий вазиятга кўпроқ урғу бермоқчи. Мет Дуссоннинг АҚШ давлат департаментига олиб келиниши эса бу борадаги гап сўзлар ишончли заминга эгалигидан далолат. Шундай бўлсада, айрим сиёсатчилар бундай фикрларнинг урчиши асоссиз эканлигини, Яқин Шарқ АҚШ учун муҳим бўлиб қолишига ишонтирмоқда.
Дональд Трампнинг Эрон билан эришилган ядровий келишувдан чиқиш ҳақидаги қарорини қандай бекор қилиш ҳозирда Байден ҳукумати олдидаги оғриқли масалалардан биридир. Масалани ҳал қилиш учун Байден март ойида Буюк Британия, Франция, Хитой, Германия ва Россия билан биргаликда Эрон хусусида учрашув ўтказмоқчи. Воқеалар қандай ривожланади яқин ҳафталар ичида билиб оламиз.
Россия ва Хитойдан ёрдам кутаётган Лотин Америкаси
Бутун Лотин Америкаси мамлакатлари пандемияга қарши курашиш учун ўз нигоҳларини Хитой ва Россияга қаратган, дея ёзади The Wall Street Journal нашри.
Лотин Америкаси мамлакатлари АҚШдан ёрдам олишни эмас айнан АҚШнинг рақибларига мурожаат қилаётгани қизиқ. Муаммони эса Ғарбнинг вакциналари етарли миқдорда ишлаб чиқарилмаётгани-ю вакциналар борасидаги бўшлиқни Россия ва Хитой компанаиялари тўлдиришга уринаётгани билан изоҳлаш мумкин.
Аргентина ва Боливияда ҳукумат ўз аҳолисини аллақачон русларнинг «Спутник-V» вакцинаси билан эмлашни бошлаб юборди. Мексика ҳам тез орада Аргентина ва Боливия сафига қўшилади. Чили ҳукумати эса шу ойда Хитойнинг «Синовак» компанияси вакцинасидан 4 миллион доза олишга эришди. Перуликлар эса Хитой вакцинаси Лимага келиб қўнганида, ҳаттоки, байрам ҳам уюштирди.
Бразилия президенти Жаир Болсанаро дастлаб хитой вакцинаси ҳақида салбий фикрлар билдирган бўлсада, кейинроқ Хитой вакцинаси мамлакатда юзага келган мураккаб пандемия вазиятини жиловлашга ёрдам бериши ҳақида ўйлай бошлади. Бразилия эса АҚШдан кейин коронавирус туфайли энг кўп қурбон берган мамлакатлардан бири сифатида қолмоқда.
Америкалик сиёсий таҳлилчи Маргарет Майерс назарида вакцина борасидаги келишув Бразилия ва Хитойни анча жипслаштира оладиган сиёсатга замин бўлиши мумкин. Буни Жаир Болсанаро ҳукумати ҳам яхши англаб турибди.
АҚШ давлат котибининг собиқ маслаҳатчиси Томас Шенно назарида рус вакцинасининг Лотин Америкасига кириб келиши расмий Москва ва Лотин Америкаси мамлакатларининг Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг юзага келган бўшлиқни тўлдиришга имкон беради. Қолаверса, Хитой ва Россия вакцина дипломатияси туфайли 650 миллион аҳоли истиқомат қиладиган Лотин Америкасига кириб бориши учун ўзига хос кўприк вазифасини ҳам бажаради. Коронавирус мутацияга учраши натижасида у минтақада келажакда энг ишончли вакцинага нисбатан эҳтиёжни пайдо қилиши табиий экан, бу Хитой ва Россияни минтақада янада қатъийроқ ўрнашиб олишига имкон яратади. Натижада, Хитой Лотин Америкасидаги нефть манбаларига эгаликни қўлга киритади, Россия эса дипломатик ва иқтисодий алоқаларини янада мустаҳкамлашга эришади.
Петерсон жаҳон иқтисодиёти институти таҳлилчиси Моника де Болле назарида хитойликлар ва руслар ўз вакциналари ҳисобига АҚШ ва Европа Иттифоқининг Лотин Америкасидаги манфаатларига зиён етказади. Россия азалдан, Совет давридан бери Лотин Америкасидаги Куба, Венесуэла ва Боливия каби мамлакатларига ўз кўмагини ва ҳимоясини бериб келади. Россия, ҳаттоки, бу мамлакатларда энергетика борасида ҳам ўзаро манфаатли алоқаларга доир лойиҳаларни амалга ошириш борасида янги келишувларга эришди. Аргентина билан эса атом энергетикасини ривожлантириш борасида шартнома имзолади. Бу эса Лотин Америкаси Россия учун муҳим сиёсий минтақа эканлигидан далолат.
Хитой ҳукумати ташқи ишлар вазирлиги расмийлари эса Лотин Америкаси ва Кариб ҳавзаси мамлакатлари билан мустаҳкамланиб бораётганини маълум қилди ва пандемияга қарши курашда ёрдам беришини маълум қилди. Хитой Лотин Америкасидаги мамлакатларга вакцина борасида ёрдам беражагини таъкидлар экан, бундан ҳеч қандай геосиёсий мақсадни кўзламаётганлигини иддао қилаётган бўлсада, ғарблик сиёсатчилар бундай иддаоларга ишонмай келмоқда.
Pfizer ва Moderna вакциналари бой ривожланган давлатлар тарафидан кўп миқдорда сотиб олинар экан, қашшоқ ва ривожланаётган давлатлар хитой ва рус вакцинасидан умидвор. Ғарб вакциналари янги технологиялар асосида инсон иммун тизимини ҳимоя қилишга қаратилгани ҳолда рус ва хитой вакциналари анъанавий технологиялар асосида инсонда иммун тизимини ҳимояланишга мажбур қила олиши билан ҳам фарқ қилади. Хитой эса ўз вакцина ишлаб чиқариш технологияларини бошқа мамлакатлар билан баҳам кўрмоқда. Сабаби, ривожланаётган мамлакатларда ғарб вакциналарини ишлаб чиқариш учун ҳеч ҳам имконият йўқ. Шу сабабли ҳам Буэнос Айрес, Рио де Жанейро, Сан Паолодаги фарм компаниялар рус ва хитой технологияси асосида вакциналар ишлаб чиқаришга умид боғлаган. Шундай бўлсада, лотин америкаликларнинг рус ва хитой вакциналарига бўлган ишончи ниҳоятда паст бўлган ҳолатда, ғарб вакцинаси билан эмланишни истаган лотин америкаликлар 74 фоизни ташкил қилмоқда. Шундай экан, Лотин Америкаси мамлакатлари айни пайтда ижтимоий сўров натижалари қандай бўлишидан қатъи назар ўз умидларини рус ва хитой вакцинасига тикмоқда.
АҚШ Хитой билан ҳамкорлик қилиши керакми?
Айрим америкалик консерватив фикрдаги сиёсатчилар назарида, ҳамкорлик бу қўрқоқлик қилишни англатмайди, деб ёзади The Project Syndicate нашри.
АҚШ ва Хитой ҳамкорлик қиладиган бўлса, у ҳар икки тарафга ҳам тинчлик, янги бозорлар, тараққий этаётган технологиялар, янги низоларни олдини олиш, пандемияга қарши самарали курашиш, турғун аҳволга келиб қолган ишчи кучи бозоридаги вазиятни ўнглаш ва иқлим ўзгаришларига қарши самарали сиёсат юритиш имконини беради.
Американинг ташқи сиёсати Иккинчи Жаҳон урушидан бери ўзгармай келмоқда. Айниқса 2001 йил сентябрь воқеаларидан сўнг бу ташқи сиёсат «сиз АҚШ билансиз ёки АҚШга қаршисиз» тамойилига айланди. Америка етакчи ва унинг иттифоқчилари унга эргашиши керак деган тамойил устун бўлди. Аммо ташқи сиёсатга бундай бурчакдан қараш эскирди. АҚШ ҳам ҳозирда илгаригидек етакчи мақомда эмас, унинг иттифоқчилари ҳам АҚШнинг ортидан эргашаётгани йўқ. Шундай экан, Хитой билан ҳамкорлик низолашишдан кўра кўпроқ манфаат олиб келиши мумкин.
АҚШнинг собиқ президенти ташқи сиёсатнинг ҳажв қилинадиган нишонига айланди. У ўз ҳамкорларини ўзига эргаштириш учун уларга нисбатан иқтисодий босим ўтказди, халқаро анжуманларда уларни ҳақоратлади ва кўп томонлама ҳамкорлик қоидалари асосланган сиёсатга болта урди. Ўз навбатида АҚШнинг ўзида ҳам Трампнинг жиловини тортиб қўядиган пишанглар ҳам етарли даражада яхши ишламади. Трампнинг Хитойга қарши эълон қилган савдо уруши, Эрон ва Венесуэла борасидаги сиёсати етарлича салбий оқибатларни ҳам келтириб чиқарди.
Трампнинг ташқи сиёсатига таққослаганда, Байденнинг ташқи сиёсати америкаликларга худонинг юборган марҳамати деса ҳам бўлади. Байден ҳукумат тепасига келган даврдан бошлаб зудлик билан Париж иқлим келишувига қўшилди, Жаҳон Соғлиқни Сақлаш ташкилотига аъзо бўлди ва Эрон билан2015 йилда имзоланган ядровий келишувни қайта тиклаш борасидаги ҳаракатларни бошлаб юборди. Байденнинг Мюнхен хавфсизлик кенгашига мурожаати эса иттифоқчилар билан алоқаларни тиклашга уриниш борасида илиқ тасаввурларни уйғотмоқда.
Айримлар АҚШ жаҳон етакчиси сифатида халқаро майдонга қайтмоқда, деган фикрларни айтмоқда. АҚШ эса кўп томонлама алоқалар ўрнатиш, коронавирусга қарши биргаликда ҳаракат қилиш ва иқлим ўзгаришлари борасидаги вазиятни изнига солиш учун қайтмоқда. Бу қайтиш Трамп сиёсати қолдирган жаҳон иқтисодиёти, сиёсатидаги жароҳатларни даволаш ва Байден учун овоз берган америкаликларнинг ишончларига сазовор бўлиш учун қилинмоқда. Трампнинг иқрчилик сиёсати АҚШ жамиятида нималарни келтириб чиқарганидан хулоса ясаш учун Байден ноябрдаги сайловларда ғалаба қозонди.
Шунингдек, АҚШ тарафи Европа Иттифоқи мамлакатлари билан алоқалари XXI асрда ҳам ХХ асрда қандай бўлган бўлса, шундай қолиши муносабатларнинг асосини ташкил қилиши кераклигини урғулади. Аммо кўпчилик Байденнинг «барча биргаликда умумий мақсад сари интилиши керак»лиги ҳақидаги фикрига эътироз билдирсада, бу дунё жамоатчилигида ижобий тасаввур уйғотди.
Ниҳоят, Байден назарида бугунги жамият демократия ва автократиянинг қарама қаршилигига дуч келмоқда. Байден назарида ҳозирда бутун дунё автократик ҳукуматларнинг қутқуларига берилган ҳолда демократия ҳам жамиятда кераклигини тушуниб етмоқда. Автократия режимидаги ҳукуматлар эса демократик кучларга қарши чиқар экан, демократия тарафдорлари автократиянинг даъволарига қарши тура олиши кераклиги муҳим эканлигини таъкидлади. АҚШ Хитой билан ҳам мафкуравий, ҳам иқтисодий жангга кирар экан, бу нотоғри эканлигини, Хитойнинг мақсади на автократия демократиядан устунлигини, на хиойча тизим АҚШдаги мафкурага зарба беришга интилаётганлигини урғулади. Бу эса Хитой тарафи учун берилган яхши сигналдир. Ҳамкорлик истиқболлари эса яқин тўрт йил ичида қандай бўлишини келажакдаги воқеалар кўрсатади.
Изоҳ (0)