O‘zbekistonda mansabdorlarni tasvirga tushirish va undan foydalanish uchun rozilik talab qilinmaydi

Yangi tahrirdagi Fuqarolik kodeksiga fuqaroning o‘z tasviriga bo‘lgan huquqi himoyasini ta’minlashga qaratilgan alohida modda kiritilmoqda. Adliya vazirligi huzuridagi Huquqiy siyosat tadqiqot instituti direktori A’zam Madaminov fuqaroni tasvirga tushirishga va undan foydalanishga rozilik olish masalasida tushuntirish berib o‘tdi.

Tasvirga tushirishga va undan foydalanishga rozilik olish hamda istisnolar

Fuqarolik kodeksi loyihasiga kiritilayotgan “Fuqaroning tasviriga bo‘lgan huquqini himoya qilish” deb nomlangan moddaga ko‘ra, fuqaroni tasvirga tushirish (uning foto va videotasvirini hamda uning tasviri aks etgan tasviriy san’at asarini yaratish), shuningdek, uning tasviridan foydalanish uchun ushbu fuqaroning roziligi; agar fuqaro voyaga yetmagan yoki muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa, uning qonuniy vakillari roziligi; vafot etgan bo‘lsa, farzandlari, eri (xotini) yoki ota-onasining roziligi talab etiladi.

Ya’ni umumiy qoida tariqasida har qanday fuqaroning foto yoki videotasviridan foydalanish uchun uning roziligi talab qilinadi.

Shu bilan birga, bu umumiy qoidadan istisno, ya’ni fuqaroni tasvirga tushirish va undan foydalanishga rozilik olishni talab qilmaydigan quyidagi holatlar mavjud:

1) tasvirdan davlat yoki jamiyat manfaatlari uchun foydalanilganda rozilik talab etilmaydi. Bunday foydalanishga huquqbuzarlikka qarshi kurashish, davlat xavfsizligini ta’minlash, tasvirdagi shaxsning jinoyat sodir etganligi yoki bedarak yo‘qolganligi sababli qidiruv e’lon qilish, davlat va jamoat arboblari hamda ilm-fan, madaniyat va boshqa sohalar taniqli vakillarining tasviridan jamiyat uchun katta qiziqish uyg‘otadigan axborotni tarqatish maqsadlarida foydalanish, shuningdek davlat xizmatchilarini xizmat vazifalarini bajarish jarayonida tasvirga tushirish va bunday tasvirlardan foydalanish hollari kiradi.

Ya’ni tasvirdan shaxsiy manfaatlarda emas, balki davlat va jamiyat manfaatlarida foydalanilganida, shu jumladan, davlat xizmatchisini xizmat vazifasini bajarish jarayonida tasvirga tushirilganda va bu tasvirlardan foydalanilganda rozilik olish talab qilinmaydi (bunday holatga bugungi kundagi qonunchilikdan ham misol keltirish mumkin. Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 1-dekabr 975-sonli qarori bilan tasdiqlangan nizomga ko‘ra, yo‘l harakati qatnashchilari YPX xodimi bilan o‘zaro munosabatini o‘ziga tegishli audio, foto va videoqurilmaga qayd qilish huquqiga ega).

2) fuqaro ommaviy tadbirlarda (konsert, bayram sayillari va boshqalar) va jamoat joylarida (umumiy ovqatlanish, savdo va xizmat ko‘rsatish obyektlari, ta’lim muassasalari, hayvonot bog‘i, istirohat bog‘lari, ko‘chalar va boshqa jamoat joylarida) tasvirlangan bo‘lib, bunday tasvirdan foydalanishdan maqsad faqat ushbu joylardagi umumiy jarayonlarni namoyish etish bo‘lgan hollarda rozilik talab etilmaydi.

Ya’ni jamoat joylarida yoki ommaviy tadbirlarda fuqaroni shaxsni tasvirga olish va bu tasvirdan foydalanish uchun rozilik talab qilinmaydi. Faqat buning sharti tasvirga olish obyekti bevosita shu shaxs bo‘lmasligi kerak.

3) shuningdek, fuqaroni tasvirga tushirish va (yoki) uning tasviridan foydalanishdan maqsad ushbu fuqaroning huquqlarini himoya qilish bo‘lganda, fuqaroning haq evaziga tushirilgan tasviridan ushbu tasvirni tushirishdan ko‘zlangan maqsadlarda foydalanilganda fuqaroning o‘zi hamma foydalanishi mumkin bo‘lgan manbalarda e’lon qilgan tasvirdan foydalanilganda ham rozilik talab etilmaydi.

Javobgarlik masalasi

Fuqaroni tasvirga tushirish va tasviridan foydalanishda uning roziligini olish talabiga rioya qilinmaganda qanday javobgarlik kelib chiqishi masalasini ham to‘g‘ri talqin qilish muhim. Huquq buzilishi fuqarolik-huquqiy munosabatdan kelib chiqqani uchun bu holatda javobgarlik ham fuqarolik-huquqiy xarakterga ega bo‘ladi (ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik kelib chiqmaydi).

Ya’ni o‘zining tasviridan roziligisiz foydalanishga duch kelgan fuqaro ikkinchi tarafdan o‘zining tasvirini (fotoapparat, kamera, mobil telefon va boshqa uskunalar xotirasidan) o‘chirib tashlashni, tasviri aks etgan narsalarni yo‘q qilish va muomaladan chiqarishni, shuningdek, ommaviy axborot vositalaridan, internet tarmog‘idan, tashqi reklama va reklama xususiyatiga ega bo‘lgan tarqatma materiallardan olib tashlashni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi.

Agar bu talablar bajarilmasa, fuqaro (vafot etgan bo‘lsa — uning farzandlari, eri (xotini) yoki ota-onasi, voyaga yetmagan yoki muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa — qonuniy vakillari) talablarni majburiy bajartirish, shuningdek, o‘ziga yetkazilgan moddiy zarar va ma’naviy ziyonni undirish uchun sudga murojaat qilishi mumkin bo‘ladi. Bunda fuqaro o‘zi talab qilayotgan holatlarni, o‘ziga moddiy zarar va ma’naviy ziyon yetkazilganini isbotlashi lozim bo‘ladi.

Xorijiy tajriba

Shaxsni tasvirga tushirish uchun uning roziligini olish talabi rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud. Masalan, Yevropa ittifoqining (EU) 2016/679-sonli reglamentida (2018-yil 25-mayda kuchga kirgan) shaxsiy ma’lumotlarni qayta ishlash (to‘plash, yozib olish, foydalanish, tarqatish va boshqalar) shaxsiy ma’lumot subyekti o‘zining shaxsiy ma’lumotlarini bir yoki bir nechta aniq maqsadlarda qayta ishlashga rozilik bergan taqdirdagina qonuniy hisoblanishi belgilab qo‘yilgan. Ushbu reglamentga ko‘ra, inson yuzining tasviri uning shaxsiy ma’lumotlari qatoriga kiradi.

MDH mamlakatlaridan Rossiya Fuqarolik kodeksining 152-1-moddasida fuqaroning tasvirini tarqatish va undan foydalanish faqat shu fuqaroning, agar fuqaro vafot etgan bo‘lsa uning farzandlari, eri (xotini) yoki ota-onasining roziligi bilan amalga oshirilishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan.

Yon qo‘shnimiz bo‘lgan Qozog‘iston Fuqarolik kodeksining 145-moddasiga ko‘ra, hech kim boshqa shaxsning tasviridan uning roziligisiz (agar shaxs vafot etgan bo‘lsa uning merosxo‘rlari roziligisiz) foydalanishi mumkin emas. Fuqaroning tasvirini e’lon qilish, foydalanish va tarqatish shu fuqaroning, agar fuqaro vafot etgan bo‘lsa uning farzandlari va eri (xotini) roziligi bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday rozilik qonunlarda belgilangan hollarda yoki shaxs haq evaziga tasvirga tushgan hollarda talab etilmaydi.

Yakuniy fikr

Fuqaroning tasvirini himoya qilish bugungi axborot kommunikatsiya rivojlangan davrda juda muhim. Chunki ijtimoiy tarmoqlarda fuqarolarning tasvirlaridan foydalangan holda ularning sha’ni va qadr-qimmatiga putur yetkazuvchi, oilaviy va shaxsiy sirini oshkor etuvchi ma’lumotlar tarqatish hollari kam emas. Oqibatda jamiyatda fuqarolar o‘rtasida turli nizolar kelib chiqmoqda.

Aslida, amaldagi Fuqarolik kodeksining 99-moddasida fuqaroning tasvirga bo‘lgan huquqi tortib olinmasligi, o‘zga usul bilan boshqa shaxsga berilmasligi hamda himoya qilinishi belgilab qo‘yilgan bo‘lib, tasvirga bo‘lgan huquq daxlsizligi chegaralari aniq belgilanmagan.

Fuqarolik kodeksi loyihasiga tasvirga bo‘lgan huquqni himoyasini ta’minlashga qaratilgan alohida modda kiritishdan maqsad yuqorida ko‘rsatilgan huquqiy bo‘shliqni to‘ldirish hamda barcha fuqarolarning tasvirga bo‘lgan huquqlari himoyasini ta’minlash ekani ta’kidlangan.