2019-yilda hukumatning taklifiga binoan O‘zbekistonga tashrif buyurgan sudyalar va advokatlarning mustaqilligi bo‘yicha BMTning maxsus ma’ruzachisi Diyego Garsiya-Sayan ma’ruzasi BMTning Inson huquqlari bo‘yicha kengashiga taqdim etilib, 13-iyul kuni e’lon qilindi. “Gazeta.uz” ushbu ma’ruzani o‘zbek tiliga o‘girdi.
Safar davomida maxsus ma’ruzachi Prezident Shavkat Mirziyoyev, tashqi ishlar, adliya, ichki ishlar vazirlari, parlament palatalari raislari va a’zolari, bosh prokuror, Ombudsman, Konstitutsiyaviy sud va Oliy sud, Oliy sud kengashi, quyi sudlar sudyalari, advokatlar va fuqarolik jamiyati a’zolari bilan uchrashdi.
Hisobotda qayd etilishicha, maxsus ma’ruzachi uchrashgan fuqarolik jamiyatining ba’zi a’zolarining u bilan uchrashuvdan oldin yoki keyin kuzatuvga olingani va so‘roq qilinganidan afsusda. Maxsus ma’ruzachi ushbu masala bo‘yicha hukumat vakillariga o‘z xavotirini bildirdi.
“Davlat xavfsizlik xizmatlari vakillari tomonidan qilingan bu harakatlar inson huquqlari sohasida BMT bilan hamkorlik qilishni istagan yoki u bilan hamkorlik qilganlarga nisbatan qo‘rqitish va tazyiq harakatlarini anglatadi”, — deyiladi hisobotda.
Hisobotning kirish qismida shunday deyiladi: “Haligacha tashqi ta’sirlar bir qator omillar, jumladan, sud hokimiyatining boshqa tarmoqlaridan mustaqil bo‘lishiga, shuningdek, alohida hollarda sudyalarning ular tomonidan ko‘rib chiqilayotgan ishlar bo‘yicha to‘sqinliklarsiz va mustaqil ravishda qaror qabul qilish erkinligiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Prokurorlarning jinoiy sud ishi yurituvidagi dominant roli saqlanib qolingan”.
Ijobiy o‘zgarishlar
Jinoyat protsessida sudyalarning roli ayblov xulosasini bayon qilishda prokuror takliflarini avtomatik ravishda e’lon qilish bilan cheklanib qolgan vaziyat va advokatlarning samarali yordam ko‘rsatishining cheklanganishi bilan bog‘liq vaziyatlar asta-sekin o‘zgarmoqda.
Sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash va advokatlar tomonidan professional faoliyatni erkin amalga oshirish kabi o‘zgarishlar Oliy sud kengashini tuzish, sud tizimini qayta tashkil etish, yangi ma’muriy adliya tizimini yaratish, sudyalarni tanlash va tayinlash bo‘yicha yangi tartib-qoidalar tufayli mumkin bo‘ldi.
Natijada, jinoiy ishlar bo‘yicha oqlovlarning ulushi oshdi, maxsus ma’ruzachi buni sudyalar mustaqilligini mustahkamlash ko‘rsatkichi deb ataydi. Sudlar faoliyatining ochiqligi sud qarorlarining Oliy sud veb-saytida muntazam e’lon qilinishi va sud protseduralarining elektron shakllari orqali ta’minlanmoqda.
Huquqiy va institutsional bazani mustahkamlash uchun Konstitutsiyaga qonunlarning manbalari o‘rtasida ziddiyat bo‘lgan taqdirda, inson huquqlari sohasidagi xalqaro me’yorlar va standartlar qonunchilik va me’yoriy hujjatlarning me’yorlaridan ustuvor ekanligi to‘g‘risida yangi qoida kiritishni ko‘rib chiqish tavsiya etiladi.
Mustaqil va xolis sud tizimiga oid muammolar
Sudyalar. Sud va tribunallarning jismoniy jihatdan hammabopligi.Sud binolarining nogironlar uchun ochiq bo‘lishini ta’minlash bo‘yicha mamlakat sa’y-harakatlarini e’tirof etgan Diyego Garsiya-Sayan, u yaqinda ta’mirlangan binolar nogironlar uchun to‘liq imkoniyatga ega emasligini aytdi. Vakilning bir nechta suhbatdoshlariga ko‘ra, sud binolarining aksariyati, ayniqsa asosiy shaharlar tashqarisida, nogironlar uchun umuman ochiq emas.
Sud yurituvi hammabopligi masalalarida maxsus ma’ruzachi surdotarjimonlar sonini yetishmasligi, sensor, intellektual yoki psixosotsial buzilishlari bo‘lgan shaxslar uchun maqbul ko‘rinishdagi hujjatlarning yo‘qligi, shuningdek, nogironligi bo‘lganlarning advokat, sud xodimi yoki huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari sifatida sud yurituvi faoliyatida bevosita yoki bilvosita ishtirok etish imkoniyatlarini kengaytirish bo‘yicha siyosatning mavjud emasligini xavotir bilan ifoda etib o‘tdi.
Sudyalar
Sud tizimining mustaqilligiga tahdidlar va ba’zi tavsiyalar1985-yilda BMTning sud hokimiyati mustaqilligi to‘g‘risidagi asosiy prinsiplari sudyalarning maqomi, shu jumladan, ularning vakolat muddati, mustaqillik, xavfsizlik, ish haqi, xizmat ko‘rsatish shartlari, pensiya va pensiya yoshini qonun bilan tartibga solishni talab qiladi.
O‘zbekistonda odil sudlovni amalga oshirish bilan bog‘liq asosiy masalalar, jumladan, sud tizimini tashkil etish va faoliyati, sudyalar va sud xodimlariga ish haqi to‘lash Prezident farmonlari bilan tartibga solinadi.
Sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash bo‘yicha O‘zbekistonga berilgan tavsiyalar shundan dalolat beradiki, siyosiy aralashuvni minimallashtirish uchun sud tizimini tashkil qilish va uning faoliyati faqat qonun bilan tartibga solinishi kerak.
Prezidentning katta sudyalarni tayinlash va sud tizimiga tegishli qarorlarni tasdiqlash vakolatlari, ko‘rsatmalarda ko‘rsatilganidek, Sudyalar oliy kengashiga yoki sud hokimiyatining o‘ziga berilishi kerak.
Hisobotda keltirilishicha, bir qancha manbalar prokuratura sud hokimiyatining mustaqilligiga ta’sir etuvchi omillar ro‘yxatiga binoan jinoiy ishlarda va uning umumiy nazorat faoliyatida haddan tashqari vakolatlarga ega ekanini ma’lum qilgan. Maxsus ma’ruzachining bir qator manbalariga ko‘ra, xavfsizlik idoralarining fuqarolar kundalik hayotida va davlat muassasalarida mavjudligi prokuratura faoliyatiga alohida ta’sir ko‘rsatmoqda. Natijada sudyalarning xolislik, dalillar va qonunga muvofiq ravishda qaror qabul qilish mustaqilligi ayblov xulosasida de-fakto prokuror takliflarini qo‘llab-quvvatlash tomonga og‘moqda.
Sud raisi yoki yuqori sud rahbari quyi instansiyalar sudlarida jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishga aralashishi, sudyaga sud jarayoni to‘g‘risida ko‘rsatma berishi yoki sudyadan ishning borishi to‘g‘risida hisobot berishni talab qilishi mumkin.
Maxsus ma’ruzachining suhbatdoshlari sudyaga tazyiq o‘tkazish orqali sud qarorini qabul qilish jarayoniga aralashish amaliyoti tizimdan olib tashlanmaganligini va sud raisi bu jarayonda ko‘pincha vositachi vazifasini bajarishini tasdiqladi.
Barcha davlat muassasalari, jumladan, prokuratura va sud iyerarxiyasiga har qanday cheklovlarsiz, noo‘rin ta’sir, noqonuniy rag‘batlantirish, bosim, tahdidlarsiz alohida sudyalarning mustaqilligini hurmat qilish va unga rioya etishlari shart, deyiladi hisobotda.
Bir qator tavsiyalar intizomiy javobgarlikka tortishga tegishli. Shunday qilib, tavsiyalarga ko‘ra sudyalarga nisbatan intizomiy javobgarlik sudda yoki shunga o‘xshash mustaqil organ oldida adolatli va zarur tartibda aniq ko‘rsatilgan hollar bilan cheklanishi kerak. Shuningdek, sudyalarni jazolash vakolati faqat Sudyalar oliy kengashiga berilishi kerak. Sudlov tizimining piramidal tuzilishidan kelib chiqadigan sud hokimiyatining mustaqilligiga tahdidni minimallashtirish uchun sud raislari shikoyatlarni qabul qilish va intizomiy tergov o‘tkazish vakolatiga ega bo‘lgan organga shikoyat qilishlari mumkin, ammo ular taklif qilish yoki intizomiy choralar ko‘rish vakolatiga ega bo‘lmasliklari kerak, deyiladi hisobotda.
Maxsus ma’ruzachining ta’kidlashicha, ayblov xulosasida prokurorning tavsiyalarini yoki sud iyerarxiyasining ko‘rsatmalarini inobatga olmagan holda sudyalar o‘zlarining qarorlari bekor qilingan vaziyatga tushib qolishlari mumkin. Bundan tashqari, prokurorning taklifiga binoan, ularning oldingi hukmlarini qayta ko‘rib chiqish yuqori sudlar tomonidan qisman yoki to‘liq bekor qilingan sud qarorlarining foizini aniqlash uchun o‘tkazilishi mumkin.
Tavsiyalarda prokurorlarning vakolatlari jinoiy sohada (sudgacha tergov va jinoiy jazoni ijro etish) cheklanishi kerakligi ko‘rsatilgan. Prokurorlarga berilgan keng nazorat vakolatlarini boshqa davlat idoralariga, masalan sud tizimiga yoki inson huquqlari bo‘yicha mustaqil milliy institutga topshirishga e’tibor qaratish lozim. Prokurorlarning ishlarni suddan talab qilib olish yoki sud qaroriga protest kiritish vakolatlari bekor qilinishi lozim.
Maxsus ma’ruzachi o‘z ma’ruzasida Oliy Sud kengashining tashkil etilishini olqishlaydi, lekin shu bilan birga, kengash tarkibi va funksiyalari to‘g‘risidagi qoidalar sud hokimiyati va sud xizmatining tashqi siyosiy bosimdan, asosan ijroiya hokimiyat tomonidan himoya qilinishini kafolatlamasligini ta’kidladi.
Bunga ko‘ra, “Oliy sud kengashi to‘g‘risida”gi qonun Prezidentga kengash a’zolarini tayinlash uchun keng vakolatlar beradi. Kengashni tashqi siyosiy aralashuvdan himoya qilish uchun tanlov jarayonining har qanday bosqichida prezident kabi siyosiy hokimiyat vakillarining aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik kerak, deyiladi hisobotda.
Hozirgi vaqtda kengash mamlakatdagi sudlarning ko‘pchiligini (harbiy sudlar, viloyat va Toshkent sudlari sudyalari, tumanlararo, tuman va shahar sudlari raislari va sudyalari) tayinlash va tayinlash uchun javobgardir. Shu bilan birga, Kengash prezidentning taklifiga binoan Senat tomonidan saylanadigan Konstitutsiyaviy sud va Oliy sudning raislari, rais o‘rinbosarlari va sudyalarini tanlashda hech qanday rol o‘ynamaydi.
Maxsus ma’ruzachining tavsiyalari viloyat sudlari, harbiy sudlar, shahar sudlari raislari va o‘rinbosarlarini tanlash tartibini qayta ko‘rib chiqish bilan bog‘liq bo‘lib, Prezidentning Oliy sud kengashi tomonidan taqdim etilgan nomzodlarni tanlash bo‘yicha Prezidentning vakolatlarini cheklaydi. Agar Prezident sudyalarni rasman tayinlash huquqini saqlab qolsa, tayinlash Prezident amalda bajaradigan kengash tavsiyasiga asoslanishi kerak.
Sud tayinlanishlarining siyosiylashtirilishini pasaytirish maqsadida Konstitutsiyaviy sud va Oliy sud raislari, rais o‘rinbosarlari va sudyalarini tanlash tartibi qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Agar Senat (Oliy Majlis) sudyalarni rasmiy tayinlash vakolatiga ega bo‘lsa, tayinlash Oliy Sud kengashi taklifiga binoan, oshkora jarayon orqali amalga oshiriladi va parlament amalda qo‘llaydi.
Bir qator tavsiyalar sudyalarning kafolatli muddatiga tegishli. Maxsus ma’ruzachining ta’kidlashicha, “Sudlar to‘g‘risida”gi qonunning 63−1-moddasidagi o‘zgarishlar sudyalar dastlabki 5 yillik, so‘ngra 10 yillik muddatga, keyin esa noma’lum muddatga tayinlanishi to‘g‘ri yo‘nalishda ijobiy qadamdir.
Shunga qaramay, noma’lum muddatgacha ikki vaqtinchalik tayinlashlar tizimi sudyalarni dastlabki 15 yil davomida o‘zlarining ishlariga ortiqcha bosim va aralashuv xavfi ostida qoldirishda davom etmoqda. Sud hokimiyatining mustaqilligini mustahkamlash sudyalarning obro‘li va oshkora baholanishi va ularning besh yillik vakolat muddati tugagach, qayta tayinlanishini ta’minlashning aniq tartibini talab qiladi.
Sud tizimidagi ayollar
O‘zbekiston sud tizimida ayollar haligacha kamchilik bo‘lib qolmoqda. So‘nggi hisob-kitoblarga ko‘ra, 1038 sudyadan faqat 129 nafari (12,4 foiz) ayollardir. Jinslar o‘rtasidagi tafovut ayniqsa jinoiy va ma’muriy sudlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi, ularda sudyalar umumiy sonining qariyb 8 foizini ayollar tashkil etadi (319 kishidan 25 nafari va 203 dan 18 nafari).
Hisobotda davlat organlarining ayollarning sudlarda, ayniqsa jinoiy va ma’muriy sudlarda kam vakilligi ayollarning ta’lim va kasb tanlashi natijasi ekanligi haqidagi fikrlar keltirilgan. Rasmiylarning ta’kidlashicha, ayollar shaxsiy va ish hayoti o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydigan kasblarni tanlashni afzal ko‘rishadi, sud tizimida ular ko‘proq murakkab va vaqt talab qiladigan jinoiy va ma’muriy masalalarni emas, balki oila huquqi bilan bog‘liq muammolarni hal qilishni afzal ko‘rishadi, deyiladi hujjatda.
Maxsus ma’ruzachining fikriga ko‘ra, ayol vakillarning kamligi ayollar va erkaklarning oiladagi va jamiyatdagi doimiy roli va majburiyatlari, ayollarni kamsituvchi, oilada hamda jamiyatda ularning bo‘ysunuvchi sifatida ko‘riluvchi stereotiplarni kuchaytirishi va buning yorqin aksi bo‘lishi mumkin.
“Prokuratura to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq Bosh prokuror Prezident tomonidan besh yil muddatga tayinlanadi va keyinchalik Senat tomonidan tasdiqlanadi. Konstitutsiyada ham, qonunda ham ushbu lavozimga nomzodlar qanday malakaga ega bo‘lishi hamda ularni tanlash va tayinlash tartibi qanday bo‘lishi kerakligi ko‘rsatilmagan. Xuddi shunday, bosh prokurorni lavozimidan chetlashtirish asoslari va uning tartibi ham qonun bilan tartibga solinmagan.
Maxsus ma’ruzachining so‘zlariga ko‘ra, ushbu jarayonlar bosh prokurorni tayinlash va lavozimidan ozod qilishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning asossiz siyosiy ta’sirining oldini olish uchun yetarlicha kafolatlamaydi. Ular prokuraturaning institutsional mustaqilligiga to‘sqinlik qilishi va korrupsiya xavfini tug‘dirishi mumkin.
Bosh prokurorni tanlash va lavozimidan chetlatish tartibi avval qonun bilan belgilanadigan obyektiv talablarga asoslanishi kerak. Qonunda fuqarolik jamiyati va keng jamoatchilikning nomzodlarning malakasi, tajribasi, mustaqilligi va yaxlitligini baholashda ishtirok etishiga yordam beradigan tegishli mexanizmlar ko‘zda tutilishi kerak.
Saylov jarayonini siyosatlashtirish xavfini minimallashtirish uchun Prezident va Senatning roli qonunga muvofiq mustaqil organ tomonidan tayyorlangan, masalan, advokatlar kengashi tomonidan oldindan tanlangan nomzodlar ro‘yxatidan tayinlangan shaxsni tanlash bilan cheklanishi kerak, deyiladi tavsiyalarda. Ushbu organ bosh prokurordan mustaqil bo‘lishi va fuqarolik jamiyati vakillarini o‘z ichiga olishi kerak.
Bosh prokuror tomonidan besh yil muddatga tayinlanadigan amaldagi tizim prokurorlar mustaqilligi bo‘yicha xalqaro standartlarga javob bera olmaydi. Prokuratura mustaqilligini mustahkamlash va prokuratura xodimlari tomonidan xizmatni o‘tash bilan bog‘liq barcha masalalarni hal qilish uchun prokuratura o‘zini o‘zi boshqarish institutini, masalan, prokuratura kengashini tashkil etish maqsadga muvofiqdir, deyiladi hisobotda.
Prokurorlikka nomzodlarni tanlash shartlari va tartibi qonun bilan tartibga solinishi kerak. Nomzodlarni baholash vakolati prokuratura kengashi kabi mustaqil prokuratura organiga berilishi kerak.
Prokurorlarning sud qarorlari va ishda to‘plangan materiallarning sudda qatnashgan yoki qatnashmaganidan qat’i nazar, ularning qonuniyligini tekshirish hamda jinoiy, fuqarolik, iqtisodiy va ma’muriy ishlar bo‘yicha qarorlar ustidan yuqori sudda shikoyat qilish huquqini tahlil qilgan holda, maxsus ma’ruzachi ushbu vakolatlar, sobiq Sovet Ittifoqining huquqiy tizimi tamoyiliga asoslangan ekanligi, sud vakolatlarning buzilishi va sud hokimiyatining mustaqilligi tamoyillariga zidligi hamda prokurorlarning iyerarxik tuzilishi va bosh prokurorning siyosiy hokimiyat tomonidan tayinlanishi faktini hisobga olgan holda katta korrupsiya xavfini tug‘dirishi mumkinligini ta’kidladi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, maxsus ma’ruzachi prokurorlarning vakolatlari jinoiy sohada (sudgacha tergov va jinoiy jazoni ijro etish) cheklanishi kerakligini ta’kidlaydi.
Advokatlar
Maxsus ma’ruzachi O‘zbekistondagi advokatlar sonining kamligidan jiddiy tashvishlanmoqda. Ko‘pgina advokatlar Toshkentda istiqomat qiladi va ishlaydi. Hisobotda aytilishicha, mamlakatning boshqa joylarida advokatlarning keskin tanqisligi mavjud.
Birinchidan, ko‘plab advokatlar hibsga yoki qamoqqa olingan mijozlariga murojaat qilishlari qiyin bo‘lganligi ko‘rinadi, deydi Diyego Garsiya-Sayan. Uning so‘zlariga ko‘ra, advokatlarning mijozlari bilan uchrashishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun penitensiar muassasalar yoki tergov idoralari xodimlari rasmiy sabablarni keltiradilar, masalan, ularga qarshi qo‘yilgan ayblovning mohiyati to‘g‘risida. Ba’zi hollarda qamoqxona ma’murlari mahbuslarni o‘zlari tanlagan advokatga bo‘lgan huquqlaridan voz kechishga majburlashadi.
Vakolatli hokimiyat idoralariga advokatlar tomonidan yuborilgan shikoyatlar, ular o‘z mijozlari bilan uchrashish imkoniga ega emasliklarini ta’kidlaydilar, zudlik bilan ko‘rib chiqilmaydi yoki tushuntirishlarsiz e’tibordan chetda qoldiriladi, deya ta’kidlaydi maxsus ma’ruzachi. Aksariyat holatlarda, advokatlar dastlabki tergov jarayonlari tugamaguncha o‘z mijozlari bilan uchrasha olmaydilar.
Ta’riflangan muammolar bo‘yicha maxsus ma’ruzachi quyidagi tavsiyalarni berdi:
“Hibsga olingan yoki qamoqqa olinganlar yoki jinoyat ishi bo‘yicha ayblanmaganlar o‘zlari xohlagan advokat bilan bevosita uchrashishlari uchun barcha zarur choralarni ko‘rish kerak. Shuningdek, davlat advokatlarning o‘z kasbiy vazifalarini bajarishini bemalol va hech qanday qo‘rqitish, to‘siq, ta’qib yoki asossiz aralashuvlarsiz kafolatlanishi uchun minimal kafolatlar bilan ta’minlashi kerak”.
Advokatlarning mijozlariga yordam berish huquqiga to‘sqinlik qiladigan yoki cheklaydigan huquqni muhofaza qilish organlari va prokurorlar qattiq jazoga tortilishi kerak.
Adliya vazirligiga berilgan keng vakolatlarning advokatlar palatasining mustaqilligiga putur yetkazuvchi va shu sababli advokatlik kasbining erkin va mustaqil ravishda amalga oshirilishini buzuvchi oqibatlaridan xalos bo‘lish uchun “Advokatlar to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartirishlar kiritilishi kerak, deya xulosa qildi maxsus ma’ruzachi.
Izoh (0)