2019 йилда ҳукуматнинг таклифига биноан Ўзбекистонга ташриф буюрган судьялар ва адвокатларнинг мустақиллиги бўйича БМТнинг махсус маърузачиси Диего Гарсия-Саян маърузаси БМТнинг Инсон ҳуқуқлари бўйича кенгашига тақдим этилиб, 13 июль куни эълон қилинди. «Gazeta.uz» ушбу маърузани ўзбек тилига ўгирди.
Сафар давомида махсус маърузачи Президент Шавкат Мирзиёев, ташқи ишлар, адлия, ички ишлар вазирлари, парламент палаталари раислари ва аъзолари, бош прокурор, Омбудсман, Конституциявий суд ва Олий суд, Олий суд кенгаши, қуйи судлар судьялари, адвокатлар ва фуқаролик жамияти аъзолари билан учрашди.
Ҳисоботда қайд этилишича, махсус маърузачи учрашган фуқаролик жамиятининг баъзи аъзоларининг у билан учрашувдан олдин ёки кейин кузатувга олингани ва сўроқ қилинганидан афсусда. Махсус маърузачи ушбу масала бўйича ҳукумат вакилларига ўз хавотирини билдирди.
«Давлат хавфсизлик хизматлари вакиллари томонидан қилинган бу ҳаракатлар инсон ҳуқуқлари соҳасида БМТ билан ҳамкорлик қилишни истаган ёки у билан ҳамкорлик қилганларга нисбатан қўрқитиш ва тазйиқ ҳаракатларини англатади», — дейилади ҳисоботда.
Ҳисоботнинг кириш қисмида шундай дейилади: «Ҳалигача ташқи таъсирлар бир қатор омиллар, жумладан, суд ҳокимиятининг бошқа тармоқларидан мустақил бўлишига, шунингдек, алоҳида ҳолларда судьяларнинг улар томонидан кўриб чиқилаётган ишлар бўйича тўсқинликларсиз ва мустақил равишда қарор қабул қилиш эркинлигига таъсир кўрсатмоқда. Прокурорларнинг жиноий суд иши юритувидаги доминант роли сақланиб қолинган».
Ижобий ўзгаришлар
Жиноят процессида судьяларнинг роли айблов хулосасини баён қилишда прокурор таклифларини автоматик равишда эълон қилиш билан чекланиб қолган вазият ва адвокатларнинг самарали ёрдам кўрсатишининг чекланганиши билан боғлиқ вазиятлар аста-секин ўзгармоқда.
Суд ҳокимиятининг мустақиллигини мустаҳкамлаш ва адвокатлар томонидан профессионал фаолиятни эркин амалга ошириш каби ўзгаришлар Олий суд кенгашини тузиш, суд тизимини қайта ташкил этиш, янги маъмурий адлия тизимини яратиш, судьяларни танлаш ва тайинлаш бўйича янги тартиб-қоидалар туфайли мумкин бўлди.
Натижада, жиноий ишлар бўйича оқловларнинг улуши ошди, махсус маърузачи буни судьялар мустақиллигини мустаҳкамлаш кўрсаткичи деб атайди. Судлар фаолиятининг очиқлиги суд қарорларининг Олий суд веб-сайтида мунтазам эълон қилиниши ва суд процедураларининг электрон шакллари орқали таъминланмоқда.
Ҳуқуқий ва институционал базани мустаҳкамлаш учун Конституцияга қонунларнинг манбалари ўртасида зиддият бўлган тақдирда, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро меъёрлар ва стандартлар қонунчилик ва меъёрий ҳужжатларнинг меъёрларидан устувор эканлиги тўғрисида янги қоида киритишни кўриб чиқиш тавсия этилади.
Мустақил ва холис суд тизимига оид муаммолар
Судьялар. Суд ва трибуналларнинг жисмоний жиҳатдан ҳаммабоплиги.Суд биноларининг ногиронлар учун очиқ бўлишини таъминлаш бўйича мамлакат саъй-ҳаракатларини эътироф этган Диего Гарсия-Саян, у яқинда таъмирланган бинолар ногиронлар учун тўлиқ имкониятга эга эмаслигини айтди. Вакилнинг бир нечта суҳбатдошларига кўра, суд биноларининг аксарияти, айниқса асосий шаҳарлар ташқарисида, ногиронлар учун умуман очиқ эмас.
Суд юритуви ҳаммабоплиги масалаларида махсус маърузачи сурдотаржимонлар сонини етишмаслиги, сенсор, интеллектуал ёки психосоциал бузилишлари бўлган шахслар учун мақбул кўринишдаги ҳужжатларнинг йўқлиги, шунингдек, ногиронлиги бўлганларнинг адвокат, суд ходими ёки ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари сифатида суд юритуви фаолиятида бевосита ёки билвосита иштирок этиш имкониятларини кенгайтириш бўйича сиёсатнинг мавжуд эмаслигини хавотир билан ифода этиб ўтди.
Судьялар
Суд тизимининг мустақиллигига таҳдидлар ва баъзи тавсиялар1985 йилда БМТнинг суд ҳокимияти мустақиллиги тўғрисидаги асосий принциплари судьяларнинг мақоми, шу жумладан, уларнинг ваколат муддати, мустақиллик, хавфсизлик, иш ҳақи, хизмат кўрсатиш шартлари, пенсия ва пенсия ёшини қонун билан тартибга солишни талаб қилади.
Ўзбекистонда одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ асосий масалалар, жумладан, суд тизимини ташкил этиш ва фаолияти, судьялар ва суд ходимларига иш ҳақи тўлаш Президент фармонлари билан тартибга солинади.
Суд ҳокимиятининг мустақиллигини мустаҳкамлаш бўйича Ўзбекистонга берилган тавсиялар шундан далолат берадики, сиёсий аралашувни минималлаштириш учун суд тизимини ташкил қилиш ва унинг фаолияти фақат қонун билан тартибга солиниши керак.
Президентнинг катта судьяларни тайинлаш ва суд тизимига тегишли қарорларни тасдиқлаш ваколатлари, кўрсатмаларда кўрсатилганидек, Судьялар олий кенгашига ёки суд ҳокимиятининг ўзига берилиши керак.
Ҳисоботда келтирилишича, бир қанча манбалар прокуратура суд ҳокимиятининг мустақиллигига таъсир этувчи омиллар рўйхатига биноан жиноий ишларда ва унинг умумий назорат фаолиятида ҳаддан ташқари ваколатларга эга эканини маълум қилган. Махсус маърузачининг бир қатор манбаларига кўра, хавфсизлик идораларининг фуқаролар кундалик ҳаётида ва давлат муассасаларида мавжудлиги прокуратура фаолиятига алоҳида таъсир кўрсатмоқда. Натижада судьяларнинг холислик, далиллар ва қонунга мувофиқ равишда қарор қабул қилиш мустақиллиги айблов хулосасида де-факто прокурор таклифларини қўллаб-қувватлаш томонга оғмоқда.
Суд раиси ёки юқори суд раҳбари қуйи инстанциялар судларида жиноят ишларини кўриб чиқишга аралашиши, судьяга суд жараёни тўғрисида кўрсатма бериши ёки судьядан ишнинг бориши тўғрисида ҳисобот беришни талаб қилиши мумкин.
Махсус маърузачининг суҳбатдошлари судьяга тазйиқ ўтказиш орқали суд қарорини қабул қилиш жараёнига аралашиш амалиёти тизимдан олиб ташланмаганлигини ва суд раиси бу жараёнда кўпинча воситачи вазифасини бажаришини тасдиқлади.
Барча давлат муассасалари, жумладан, прокуратура ва суд иерархиясига ҳар қандай чекловларсиз, ноўрин таъсир, ноқонуний рағбатлантириш, босим, таҳдидларсиз алоҳида судьяларнинг мустақиллигини ҳурмат қилиш ва унга риоя этишлари шарт, дейилади ҳисоботда.
Бир қатор тавсиялар интизомий жавобгарликка тортишга тегишли. Шундай қилиб, тавсияларга кўра судьяларга нисбатан интизомий жавобгарлик судда ёки шунга ўхшаш мустақил орган олдида адолатли ва зарур тартибда аниқ кўрсатилган ҳоллар билан чекланиши керак. Шунингдек, судьяларни жазолаш ваколати фақат Судьялар олий кенгашига берилиши керак. Судлов тизимининг пирамидал тузилишидан келиб чиқадиган суд ҳокимиятининг мустақиллигига таҳдидни минималлаштириш учун суд раислари шикоятларни қабул қилиш ва интизомий тергов ўтказиш ваколатига эга бўлган органга шикоят қилишлари мумкин, аммо улар таклиф қилиш ёки интизомий чоралар кўриш ваколатига эга бўлмасликлари керак, дейилади ҳисоботда.
Махсус маърузачининг таъкидлашича, айблов хулосасида прокурорнинг тавсияларини ёки суд иерархиясининг кўрсатмаларини инобатга олмаган ҳолда судьялар ўзларининг қарорлари бекор қилинган вазиятга тушиб қолишлари мумкин. Бундан ташқари, прокурорнинг таклифига биноан, уларнинг олдинги ҳукмларини қайта кўриб чиқиш юқори судлар томонидан қисман ёки тўлиқ бекор қилинган суд қарорларининг фоизини аниқлаш учун ўтказилиши мумкин.
Тавсияларда прокурорларнинг ваколатлари жиноий соҳада (судгача тергов ва жиноий жазони ижро этиш) чекланиши кераклиги кўрсатилган. Прокурорларга берилган кенг назорат ваколатларини бошқа давлат идораларига, масалан суд тизимига ёки инсон ҳуқуқлари бўйича мустақил миллий институтга топширишга эътибор қаратиш лозим. Прокурорларнинг ишларни суддан талаб қилиб олиш ёки суд қарорига протест киритиш ваколатлари бекор қилиниши лозим.
Махсус маърузачи ўз маърузасида Олий Суд кенгашининг ташкил этилишини олқишлайди, лекин шу билан бирга, кенгаш таркиби ва функциялари тўғрисидаги қоидалар суд ҳокимияти ва суд хизматининг ташқи сиёсий босимдан, асосан ижроия ҳокимият томонидан ҳимоя қилинишини кафолатламаслигини таъкидлади.
Бунга кўра, «Олий суд кенгаши тўғрисида»ги қонун Президентга кенгаш аъзоларини тайинлаш учун кенг ваколатлар беради. Кенгашни ташқи сиёсий аралашувдан ҳимоя қилиш учун танлов жараёнининг ҳар қандай босқичида президент каби сиёсий ҳокимият вакилларининг аралашувига йўл қўймаслик керак, дейилади ҳисоботда.
Ҳозирги вақтда кенгаш мамлакатдаги судларнинг кўпчилигини (ҳарбий судлар, вилоят ва Тошкент судлари судьялари, туманлараро, туман ва шаҳар судлари раислари ва судьялари) тайинлаш ва тайинлаш учун жавобгардир. Шу билан бирга, Кенгаш президентнинг таклифига биноан Сенат томонидан сайланадиган Конституциявий суд ва Олий суднинг раислари, раис ўринбосарлари ва судьяларини танлашда ҳеч қандай рол ўйнамайди.
Махсус маърузачининг тавсиялари вилоят судлари, ҳарбий судлар, шаҳар судлари раислари ва ўринбосарларини танлаш тартибини қайта кўриб чиқиш билан боғлиқ бўлиб, Президентнинг Олий суд кенгаши томонидан тақдим этилган номзодларни танлаш бўйича Президентнинг ваколатларини чеклайди. Агар Президент судьяларни расман тайинлаш ҳуқуқини сақлаб қолса, тайинлаш Президент амалда бажарадиган кенгаш тавсиясига асосланиши керак.
Суд тайинланишларининг сиёсийлаштирилишини пасайтириш мақсадида Конституциявий суд ва Олий суд раислари, раис ўринбосарлари ва судьяларини танлаш тартиби қайта кўриб чиқилиши керак. Агар Сенат (Олий Мажлис) судьяларни расмий тайинлаш ваколатига эга бўлса, тайинлаш Олий Суд кенгаши таклифига биноан, ошкора жараён орқали амалга оширилади ва парламент амалда қўллайди.
Бир қатор тавсиялар судьяларнинг кафолатли муддатига тегишли. Махсус маърузачининг таъкидлашича, «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг 63−1-моддасидаги ўзгаришлар судьялар дастлабки 5 йиллик, сўнгра 10 йиллик муддатга, кейин эса номаълум муддатга тайинланиши тўғри йўналишда ижобий қадамдир.
Шунга қарамай, номаълум муддатгача икки вақтинчалик тайинлашлар тизими судьяларни дастлабки 15 йил давомида ўзларининг ишларига ортиқча босим ва аралашув хавфи остида қолдиришда давом этмоқда. Суд ҳокимиятининг мустақиллигини мустаҳкамлаш судьяларнинг обрўли ва ошкора баҳоланиши ва уларнинг беш йиллик ваколат муддати тугагач, қайта тайинланишини таъминлашнинг аниқ тартибини талаб қилади.
Суд тизимидаги аёллар
Ўзбекистон суд тизимида аёллар ҳалигача камчилик бўлиб қолмоқда. Сўнгги ҳисоб-китобларга кўра, 1038 судьядан фақат 129 нафари (12,4 фоиз) аёллардир. Жинслар ўртасидаги тафовут айниқса жиноий ва маъмурий судларда яққол кўзга ташланади, уларда судьялар умумий сонининг қарийб 8 фоизини аёллар ташкил этади (319 кишидан 25 нафари ва 203 дан 18 нафари).
Ҳисоботда давлат органларининг аёлларнинг судларда, айниқса жиноий ва маъмурий судларда кам вакиллиги аёлларнинг таълим ва касб танлаши натижаси эканлиги ҳақидаги фикрлар келтирилган. Расмийларнинг таъкидлашича, аёллар шахсий ва иш ҳаёти ўртасидаги мувозанатни таъминлайдиган касбларни танлашни афзал кўришади, суд тизимида улар кўпроқ мураккаб ва вақт талаб қиладиган жиноий ва маъмурий масалаларни эмас, балки оила ҳуқуқи билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишни афзал кўришади, дейилади ҳужжатда.
Махсус маърузачининг фикрига кўра, аёл вакилларнинг камлиги аёллар ва эркакларнинг оиладаги ва жамиятдаги доимий роли ва мажбуриятлари, аёлларни камситувчи, оилада ҳамда жамиятда уларнинг бўйсунувчи сифатида кўрилувчи стереотипларни кучайтириши ва бунинг ёрқин акси бўлиши мумкин.
«Прокуратура тўғрисида»ги қонунга мувофиқ Бош прокурор Президент томонидан беш йил муддатга тайинланади ва кейинчалик Сенат томонидан тасдиқланади. Конституцияда ҳам, қонунда ҳам ушбу лавозимга номзодлар қандай малакага эга бўлиши ҳамда уларни танлаш ва тайинлаш тартиби қандай бўлиши кераклиги кўрсатилмаган. Худди шундай, бош прокурорни лавозимидан четлаштириш асослари ва унинг тартиби ҳам қонун билан тартибга солинмаган.
Махсус маърузачининг сўзларига кўра, ушбу жараёнлар бош прокурорни тайинлаш ва лавозимидан озод қилишда қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг асоссиз сиёсий таъсирининг олдини олиш учун етарлича кафолатламайди. Улар прокуратуранинг институционал мустақиллигига тўсқинлик қилиши ва коррупция хавфини туғдириши мумкин.
Бош прокурорни танлаш ва лавозимидан четлатиш тартиби аввал қонун билан белгиланадиган объектив талабларга асосланиши керак. Қонунда фуқаролик жамияти ва кенг жамоатчиликнинг номзодларнинг малакаси, тажрибаси, мустақиллиги ва яхлитлигини баҳолашда иштирок этишига ёрдам берадиган тегишли механизмлар кўзда тутилиши керак.
Сайлов жараёнини сиёсатлаштириш хавфини минималлаштириш учун Президент ва Сенатнинг роли қонунга мувофиқ мустақил орган томонидан тайёрланган, масалан, адвокатлар кенгаши томонидан олдиндан танланган номзодлар рўйхатидан тайинланган шахсни танлаш билан чекланиши керак, дейилади тавсияларда. Ушбу орган бош прокурордан мустақил бўлиши ва фуқаролик жамияти вакилларини ўз ичига олиши керак.
Бош прокурор томонидан беш йил муддатга тайинланадиган амалдаги тизим прокурорлар мустақиллиги бўйича халқаро стандартларга жавоб бера олмайди. Прокуратура мустақиллигини мустаҳкамлаш ва прокуратура ходимлари томонидан хизматни ўташ билан боғлиқ барча масалаларни ҳал қилиш учун прокуратура ўзини ўзи бошқариш институтини, масалан, прокуратура кенгашини ташкил этиш мақсадга мувофиқдир, дейилади ҳисоботда.
Прокурорликка номзодларни танлаш шартлари ва тартиби қонун билан тартибга солиниши керак. Номзодларни баҳолаш ваколати прокуратура кенгаши каби мустақил прокуратура органига берилиши керак.
Прокурорларнинг суд қарорлари ва ишда тўпланган материалларнинг судда қатнашган ёки қатнашмаганидан қатъи назар, уларнинг қонунийлигини текшириш ҳамда жиноий, фуқаролик, иқтисодий ва маъмурий ишлар бўйича қарорлар устидан юқори судда шикоят қилиш ҳуқуқини таҳлил қилган ҳолда, махсус маърузачи ушбу ваколатлар, собиқ Совет Иттифоқининг ҳуқуқий тизими тамойилига асосланган эканлиги, суд ваколатларнинг бузилиши ва суд ҳокимиятининг мустақиллиги тамойилларига зидлиги ҳамда прокурорларнинг иерархик тузилиши ва бош прокурорнинг сиёсий ҳокимият томонидан тайинланиши фактини ҳисобга олган ҳолда катта коррупция хавфини туғдириши мумкинлигини таъкидлади.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, махсус маърузачи прокурорларнинг ваколатлари жиноий соҳада (судгача тергов ва жиноий жазони ижро этиш) чекланиши кераклигини таъкидлайди.
Адвокатлар
Махсус маърузачи Ўзбекистондаги адвокатлар сонининг камлигидан жиддий ташвишланмоқда. Кўпгина адвокатлар Тошкентда истиқомат қилади ва ишлайди. Ҳисоботда айтилишича, мамлакатнинг бошқа жойларида адвокатларнинг кескин танқислиги мавжуд.
Биринчидан, кўплаб адвокатлар ҳибсга ёки қамоққа олинган мижозларига мурожаат қилишлари қийин бўлганлиги кўринади, дейди Диего Гарсия-Саян. Унинг сўзларига кўра, адвокатларнинг мижозлари билан учрашишига йўл қўймаслик учун пенитенсиар муассасалар ёки тергов идоралари ходимлари расмий сабабларни келтирадилар, масалан, уларга қарши қўйилган айбловнинг моҳияти тўғрисида. Баъзи ҳолларда қамоқхона маъмурлари маҳбусларни ўзлари танлаган адвокатга бўлган ҳуқуқларидан воз кечишга мажбурлашади.
Ваколатли ҳокимият идораларига адвокатлар томонидан юборилган шикоятлар, улар ўз мижозлари билан учрашиш имконига эга эмасликларини таъкидлайдилар, зудлик билан кўриб чиқилмайди ёки тушунтиришларсиз эътибордан четда қолдирилади, дея таъкидлайди махсус маърузачи. Аксарият ҳолатларда, адвокатлар дастлабки тергов жараёнлари тугамагунча ўз мижозлари билан учраша олмайдилар.
Таърифланган муаммолар бўйича махсус маърузачи қуйидаги тавсияларни берди:
«Ҳибсга олинган ёки қамоққа олинганлар ёки жиноят иши бўйича айбланмаганлар ўзлари хоҳлаган адвокат билан бевосита учрашишлари учун барча зарур чораларни кўриш керак. Шунингдек, давлат адвокатларнинг ўз касбий вазифаларини бажаришини бемалол ва ҳеч қандай қўрқитиш, тўсиқ, таъқиб ёки асоссиз аралашувларсиз кафолатланиши учун минимал кафолатлар билан таъминлаши керак».
Адвокатларнинг мижозларига ёрдам бериш ҳуқуқига тўсқинлик қиладиган ёки чеклайдиган ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва прокурорлар қаттиқ жазога тортилиши керак.
Адлия вазирлигига берилган кенг ваколатларнинг адвокатлар палатасининг мустақиллигига путур етказувчи ва шу сабабли адвокатлик касбининг эркин ва мустақил равишда амалга оширилишини бузувчи оқибатларидан халос бўлиш учун «Адвокатлар тўғрисида»ги қонунга ўзгартиришлар киритилиши керак, дея хулоса қилди махсус маърузачи.
Изоҳ (0)