Shunday davr keldiki, smartfon va uyali telefonlar kundalik turmushning uzviy bir qismiga aylandi. Vaholanki, atigi 15 yil oldin ham simsiz mobil aloqa telefonlari hali hashamat sanalardi va ko‘pchilik oddiy simli shahar telefon apparati orqali ish bitirardi. Mobil telefonlar ommalashgach, simli telefon ommaviy foydalanishdan biroz chetga chiqib qoldi. Biroq o‘z zamonasida haqiqiy innovatsiya bo‘lgan va aloqa sohasida tub inqilob yasagan telefon vositasini hali butunlay “pensiyaga chiqarish”ga shoshilmaslik kerak. Ayniqsa ishonchlilik nuqtai nazaridan klassik telefonlarga yetadigani yo‘q.
O‘sha klassik telefon uskunasini Aleksandr Greyam Bell ismli shaxs ixtiro qilganini ko‘pchilik eshitgan albatta. Uning sharafiga hatto shovqin va tovush o‘lchov birligi ham nomlangan. O‘sha ko‘pchilik tanigan janob Bell o‘zining eng mashhur ixtirosi bo‘lmish telefon apparati uchun patentni aynan 14-fevral kuni rasmiylashtirgan edi.
“Daryo” kolumnisti, fizik olim Muzaffar Qosimov bu tarixiy voqea haqida hikoya qiladi.
Ixtiro tarixi juda qiziq. Aslida mohiyatan telefon singari ishlagan va tovush signallarini sim orqali elektr signallari ko‘rinishida masofaga uzatish imkonini beradigan uskunani 1860-yillarda florensiyalik Meuchchi ismli usta yasagan. Uning uskunasi “telektrofon” deb nomlangan. U ixtirosini Western Union kompaniyasiga sotib yuborgan. Uning ixtirosi shu bilan unutilgan. 1871–1874-yillarda Meuchchining telektrofonga shaxsiy patent olishga urinishlari behuda ketgan. Chunki Western Union hujjatlarni yo‘qotib qo‘ygan va qolaversa moliyaviy masalalarda Meuchchi patent idorasi undiradigan yig‘imlarni to‘lolmagan.
Barcha adabiyotlarda telefon ixtirochisi sifatida e’tirof etiladigan Aleksandr Bell 1847-yilda Shotlandiyada tug‘ilgan. U avvaliga Edinburg universitetida, keyinchalik London universitet kollejida tahsil olgan. Uning kasbi kar-soqovlar maktabi o‘qituvchisi bo‘lgan. Shu borada aytish mumkinki, u eng avvalo eshitishda nuqsoni bor shaxslar uchun tovush kuchaytirgich moslama ixtiro qilish haqida bosh qotirgan. Buning uchun u quloq tuzilishi va eshitish fiziologiyasini yaxshilab tadqiq qilgan.
1870-yilda Aleksandr Bell Kanadaga, muhojirlikka jo‘nagan. Ikki yildan keyin u endi AQShga ko‘chib o‘tgan. Boston shahrida muqim joylashgach, mahalliy kar-soqovlar maktabida ish boshlagan va ayniqsa karlar uchun o‘zi ishlab chiqqan imo-ishoralar alifbosi, shartli nutq ishoralari bilan katta hurmat qozongan. Uning metodikasi kar-soqovlar uchun yaxshi samara bergan va natijada Bellni Boston universitetiga nutq fiziologiyasi professori maqomi bilan ishga taklif qilishgan. Universitet unga quloq fiziologiyasini mukammal tadqiq qilish uchun barcha sharoitni hozirlab bergan. Bell azaliy orzusi – nutqni elektr signallariga aylantirish va simlar orqali masofaga uzatish borasidagi tadqiqotlariga sho‘ng‘ib ketgan. U quloq pardasi tuzilishini sinchiklab o‘rganib chiqqach, xuddi shunday yupqa metall membrana va uning yaqiniga joylangan doimiy magnit vositasida tovush signallarini elektr signallariga va aksincha aylantirish mumkinligini anglab yetgan. Bir necha oy davom etgan mashaqqatli mehnat va yuzlab muvaffaqiyatsiz tajriba-sinovlardan keyin nihoyat 1876-yil fevral-mart oylarida Bellning telefon uskunasi kutilganidek ishlay boshlagan. Dastlabki muvaffaqiyatlardan ruhlangan olim 1876-yilning 14-fevral kuniyoq patent idorasiga hamma hujjatlarni topshirgan.
Qizig‘i shundaki, arxiv hujjatlariga ko‘ra, o‘sha kuni Belldan atigi ikki soat keyin Ilaysh Grey ismli yana bir shaxs xuddi shunday uskuna uchun patent rasmiylashtirgani ariza qoldirgan ekan. Uning uskunasi ham Bellniki singari ishlagan va tuzilishi jihatdan bir xil bo‘lgan. Faqat Bell birinchi bo‘lib ariza topshirgani uchun ixtiro uning nomiga rasmiylashtirilgan. Shu tariqa, telefon ixtirochisi sifatida tarixda Aleksandr Greyam Bell nomi muhrlangan. Aytish joizki, patentga ko‘ra, Bellning ushbu ixtirosi “telefon” deb emas, “tovushli telegraf” deb nomlagan. “Telefon” atamasi keyinroq paydo bo‘lgan va ommalashib ketgan.
Bell o‘z telefon apparatini o‘sha yilning 10-mart kuni Boston universitetidagi hamkasbi Uotson bilan sinab ko‘rgan. Uning o‘zi tomdan turib telefon apparati mikrofoniga gapirgan. Uotson esa yerto‘lada bo‘lgan va Bellning “Janob Uotson, bu yoqqa chiqing, sizda gapim bor”, degan so‘zlarini aniq eshitgan.
Bell telefon apparatining taqdimoti 1876-yil iyunida AQSh mustaqilligining 100 yilligiga bag‘ishlangan sanoat ko‘rgazmasida katta shov-shuv bilan bo‘lib o‘tgan. U o‘sha ko‘rgazmaning eng katta va eng asosiy sensatsiyasi bo‘lgan.
Ixtiro omma orasida katta qiziqish bilan kutib olingan va 1876-yilning avgustidayoq Bell telefonlaridan foydalanuvchilar soni taxminan 800 nafar abonentni tashkil qilgan. Biroq yirik puldorlar va kompaniyalar yangi ixtirodan biznes qilishga pul tikkani ikkilangan. Bellning o‘zi ham avvaliga patentini mo‘may pulga sotib, yana kar-soqovlar bilan ishlashda davom etishni ko‘zlagan edi. Biroq patentga xaridor chiqavermagach, u qaynotasi bilan birgalikda o‘z mablag‘i va qisman qarz ko‘targan holda xususiy telefon kompaniyasi Bell Laboratories Telephone’ga asos solgan.
U dastavval 1878-yilda Konnektikut shtatida 21 ta abonentga ega telefon tarmog‘ini ishga tushirgan. Telefonga talab ko‘pligi tufayli Bell kompaniyasi juda tez rivojlangan va tez orada qudratli konsernga aylangan. 1890-yilga kelib butun AQSh bo‘ylab 100 mingdan ziyod Bell telefon tarmog‘i abonentlari mavjud edi. Asrlar oralig‘ida esa telefondan foydalanuvchilar soni millionlik marrani zabt etgan. 1922-yilda, Aleksandr Bell vafot etgan paytda esa uning xotirasi uchun AQSh telefon abonentlari butun mamlakat bo‘ylab bir daqiqalik “telefon sukuti” e’lon qilgan. Ya’ni uning tobuti qabrga joylanayotgan paytda butun mamlakat bo‘ylab barcha telefon qo‘ng‘iroqlari to‘xtatilgan va shu tariqa ushbu muhim ixtiro muallifiga hurmat bajo keltirilgan. Bu payt tarmoqda allaqachon 13 million abonent bor edi.
Izoh (0)