Bosh prokuratura “buxanka” narxining oshishi sabablarini ma’lum qildi

O‘zbekistonda qolipli non narxi so‘nggi bir oy ichida ikki marta qimmatlashgani va ayrim hududlarida “buxanka” narxi 2500 so‘mgacha ko‘tarilgani haqida xabar berilgan edi.

O‘zbekiston Bosh prokuraturasi “buxanka” narxining oshishiga sabab bo‘layotgan omillarni tahlil qildi va mazkur sabablar yuzasidan rasmiy bayonot berdi.

Bayonotga ko‘ra, Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 14-oktabrdagi “Don, un va non yetkazib berish tizimiga bozor mexanizmlarini to‘liq joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 866-sonli qarori bilan 2019-yil 15-oktabrdan “O‘zdonmahsulot” AJ tizimidagi tashkilotlar tomonidan 2019-yil hosilidan tayyorlangan va un ishlab chiqarishga yo‘naltiriladigan bug‘doydan boshqa g‘alla iste’molchilarning barcha toifalariga faqat birja savdolari orqali hech qanday cheklovlarsiz sotilishi belgilandi.Bu esa mahalliy dondan tayyorlangan un va qolipli non narxining tabiiy oshishiga olib kelib, o‘z navbatida ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda aholining haqli e’tirozlariga sabab bo‘lmoqda.Tahlillar qolipli non narxining keskin oshishiga quyidagi omillar sabab bo‘layotganligini ko‘rsatmoqda:

Birinchidan, davlat tomonidan don va un sotib olish narxini sun’iy ravishda ushlab turish siyosatidan voz kechilib, Vazirlar Mahkamasining 866-sonli qaroriga muvofiq, “O‘zdonmahsulot” AJ tasarrufidagi korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan un va qolipli non narxlari davlat tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy ahamiyatli tovarlar va ularning strategik turlari ro‘yxatidan chiqarildi.

Bunga qadar, aholining unga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun davlat tomonidan qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtiruvchilardan g‘allani past narxlarda sotib olish mexanizmi amal qilgan bo‘lib, Vazirlar Mahkamasining har oylik bayoni asosida qandolat mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarga yopiq birja savdolari orqali mahalliy bug‘doy uni sotib kelingan.

Oqibatda fermerlar va don korxonalarining iqtisodiy zarar ko‘rishi, ular o‘z moddiy-texnika bazalarini yaxshilay olmasligi, hosildorlikni oshirishga bo‘lgan rag‘batning tushib ketishiga olib keldi.

Ma’lumot uchun, davlat ehtiyojlari uchun sotib olingan g‘alla narxi 2017-yilda — 550 so‘m, 2018-yilda — 750 so‘m, 2019-yilda esa – 1420 so‘m etib belgilangan.

Ko‘p yillar davomida amal qilib kelgan mazkur tizimdan ko‘zlangan asosiy maqsad aholini arzon narxli qolipli nonga bo‘lgan ehtiyojini qondirishdan iborat bo‘lgan.

Shu bilan birga bu tizim turli korrupsiyaviy sxemalarning vujudga kelishiga, arzon narxlarda sotib olingan undan qolipli non ishlab chiqarmasdan, unni bozorlarda sotish orqali mo‘may daromad olinishiga, mahalliy unning aholiga qat’iy o‘rnatilgan davlat narxlarida yetib bormasligiga olib kelgan.

Birgina, “Ohangaron don” AJ boshqaruvi mansabdor shaxslari tomonidan 2011—2018-yillar davomida aholi ehtiyojlari uchun qolipli non ishlab chiqarilishi lozim bo‘lgan jami 18,6 milliard so‘mlik un va don mahsulotlari o‘zlashtirish yo‘li bilan talon-toroj qilingan.

Ushbu holat yuzasidan aybdor shaxslarga nisbatan jazo muqarrarligi ta’minlangan.

Shuningdek, “Qoraqalpoq don mahsulotlari” AJ mansabdor shaxslari 2018—2019-yillar davomida har bir qopi 87.5 ming so‘mdan sotilishi belgilangan 6 134 qop un mahsulotini 110 ming so‘mdan, jami 674,7 million so‘mga sotib, 138 million so‘m pul mablag‘ini o‘z ehtiyojlari uchun ishlatib yuborgan. Mazkur holati yuzasidan 2019-yilning 17-oktabrida qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi bo‘yicha tergov harakatlari olib borilmoqda.

Ikkinchidan, yoqilg‘i, energiya va gaz narxining yildan-yilga oshib borishi ishlab chiqarilayotgan un va non tan narxi qimmatlashuviga olib kelmoqda. Xususan, 2017-yilda un ishlab chiqaruvchi korxonalarga 1 kilovatt/soat elektr energiyasi narxi 204,3 so‘m etib belgilangan bo‘lsa, 2019-yilga kelib 450 so‘mni tashkil qilmoqda.

Uchinchidan, “O‘zdonmahsulot” AJ tasarruffidagi korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan va birja savdolariga qo‘yilgan un hajmi iste’molchilar talabiga mutanosib emas. Respublika aholisining 2018-yilda un mahsulotlariga bo‘lgan yillik talabi 3,2 million tonnani (bir oylik 267 ming tonna) tashkil qilgan bir vaziyatda, respublikada 2,9 million tonna, ya’ni umumiy ehtiyojning 92 foizi ishlab chiqarilgan. Shundan 1,5 million tonnasi “O‘zdonmahsulot” AJ hissasiga, 1,4 million tonnasi esa xususiy ishlab chiqarish korxonalari hissasiga to‘g‘ri kelgan.

Joriy yilning noyabr oyi uchun birja savdosiga qo‘yilgan un miqdori 144 ming tonnani ya’ni aholi ehtiyojining 54 foizini tashkil etib, iste’molchilarning unga bo‘lgan 123 ming tonna qo‘shimcha ehtiyoji xususiy korxonalar tomonidan un ishlab chiqarish hisobidan, shuningdek, Qozog‘iston, Rossiya, Tojikiston va boshqa davlatlardan import qilish hisobiga ta’minlanmoqda.

To‘rtinchidan, “O‘zdonmahsulot” AJ tarkibidagi mavjud 44 ta korxonaning o‘rtacha yillik quvvati 2,3 million tonna un ishlab chiqarishni tashkil etsada, korxonalar to‘liq quvvatda ishlamayotganligi sababli 2018-yilda 1,5 million tonna un ishlab chiqarilgan. Oqibatda, “O‘zdonmahsulot” AJ korxonalari tomonidan birja savdolariga qo‘yilishi rejalashtirilgan un hajmi to‘liq ta’minlanmayapti.

Jumladan, joriy yil 23-oktabr kuni jadval asosida birja savdolariga qo‘yilishi rejalashtirilgan kunlik 6700 tonna un o‘rniga 5785 tonna un savdoga qo‘yilgan. 24-oktabr kuni rejaga nisbatan 716 tonna, 29-oktabr kuni 803 tonna, 30-oktabr kuni 792 tonna kam un qo‘yilgan.

Beshinchidan, “O‘zdonmahsulot” AJ tomonidan un ishlab chiqaruvchi tashkilotlarning xarajatlarini 18,9 milliard so‘mga maqbullashtirish hamda mahsulot tannarxini 10,3 foizga arzonlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan bo‘lsada, amalda un tannarxining arzonlashishi ta’minlanmagan.

Yuqorida keltirilgan omillarning barchasi birja savdolarida mahalliy un va qolipli non narxining oshishiga olib kelgan.