Бош прокуратура «буханка» нархининг ошиши сабабларини маълум қилди

Ўзбекистонда қолипли нон нархи сўнгги бир ой ичида икки марта қимматлашгани ва айрим ҳудудларида «буханка» нархи 2500 сўмгача кўтарилгани ҳақида хабар берилган эди.

Ўзбекистон Бош прокуратураси «буханка» нархининг ошишига сабаб бўлаётган омилларни таҳлил қилди ва мазкур сабаблар юзасидан расмий баёнот берди.

Баёнотга кўра, Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 14 октябрдаги «Дон, ун ва нон етказиб бериш тизимига бозор механизмларини тўлиқ жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 866-сонли қарори билан 2019 йил 15 октябрдан «Ўздонмаҳсулот» АЖ тизимидаги ташкилотлар томонидан 2019 йил ҳосилидан тайёрланган ва ун ишлаб чиқаришга йўналтириладиган буғдойдан бошқа ғалла истеъмолчиларнинг барча тоифаларига фақат биржа савдолари орқали ҳеч қандай чекловларсиз сотилиши белгиланди.Бу эса маҳаллий дондан тайёрланган ун ва қолипли нон нархининг табиий ошишига олиб келиб, ўз навбатида оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларда аҳолининг ҳақли эътирозларига сабаб бўлмоқда.Таҳлиллар қолипли нон нархининг кескин ошишига қуйидаги омиллар сабаб бўлаётганлигини кўрсатмоқда:

Биринчидан, давлат томонидан дон ва ун сотиб олиш нархини сунъий равишда ушлаб туриш сиёсатидан воз кечилиб, Вазирлар Маҳкамасининг 866-сонли қарорига мувофиқ, «Ўздонмаҳсулот» АЖ тасарруфидаги корхоналар томонидан ишлаб чиқариладиган ун ва қолипли нон нархлари давлат томонидан тартибга солинадиган ижтимоий аҳамиятли товарлар ва уларнинг стратегик турлари рўйхатидан чиқарилди.

Бунга қадар, аҳолининг унга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун давлат томонидан қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштирувчилардан ғаллани паст нархларда сотиб олиш механизми амал қилган бўлиб, Вазирлар Маҳкамасининг ҳар ойлик баёни асосида қандолат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларга ёпиқ биржа савдолари орқали маҳаллий буғдой уни сотиб келинган.

Оқибатда фермерлар ва дон корхоналарининг иқтисодий зарар кўриши, улар ўз моддий-техника базаларини яхшилай олмаслиги, ҳосилдорликни оширишга бўлган рағбатнинг тушиб кетишига олиб келди.

Маълумот учун, давлат эҳтиёжлари учун сотиб олинган ғалла нархи 2017 йилда — 550 сўм, 2018 йилда — 750 сўм, 2019 йилда эса – 1420 сўм этиб белгиланган.

Кўп йиллар давомида амал қилиб келган мазкур тизимдан кўзланган асосий мақсад аҳолини арзон нархли қолипли нонга бўлган эҳтиёжини қондиришдан иборат бўлган.

Шу билан бирга бу тизим турли коррупциявий схемаларнинг вужудга келишига, арзон нархларда сотиб олинган ундан қолипли нон ишлаб чиқармасдан, унни бозорларда сотиш орқали мўмай даромад олинишига, маҳаллий уннинг аҳолига қатъий ўрнатилган давлат нархларида етиб бормаслигига олиб келган.

Биргина, «Оҳангарон дон» АЖ бошқаруви мансабдор шахслари томонидан 2011—2018 йиллар давомида аҳоли эҳтиёжлари учун қолипли нон ишлаб чиқарилиши лозим бўлган жами 18,6 миллиард сўмлик ун ва дон маҳсулотлари ўзлаштириш йўли билан талон-торож қилинган.

Ушбу ҳолат юзасидан айбдор шахсларга нисбатан жазо муқаррарлиги таъминланган.

Шунингдек, «Қорақалпоқ дон маҳсулотлари» АЖ мансабдор шахслари 2018—2019 йиллар давомида ҳар бир қопи 87.5 минг сўмдан сотилиши белгиланган 6 134 қоп ун маҳсулотини 110 минг сўмдан, жами 674,7 миллион сўмга сотиб, 138 миллион сўм пул маблағини ўз эҳтиёжлари учун ишлатиб юборган. Мазкур ҳолати юзасидан 2019 йилнинг 17 октябрида қўзғатилган жиноят иши бўйича тергов ҳаракатлари олиб борилмоқда.

Иккинчидан, ёқилғи, энергия ва газ нархининг йилдан йилга ошиб бориши ишлаб чиқарилаётган ун ва нон тан нархи қимматлашувига олиб келмоқда. Хусусан, 2017 йилда ун ишлаб чиқарувчи корхоналарга 1 киловатт/соат электр энергияси нархи 204,3 сўм этиб белгиланган бўлса, 2019 йилга келиб 450 сўмни ташкил қилмоқда.

Учинчидан, «Ўздонмаҳсулот» АЖ тасарруффидаги корхоналари томонидан ишлаб чиқарилган ва биржа савдоларига қўйилган ун ҳажми истеъмолчилар талабига мутаносиб эмас. Республика аҳолисининг 2018 йилда ун маҳсулотларига бўлган йиллик талаби 3,2 миллион тоннани (бир ойлик 267 минг тонна) ташкил қилган бир вазиятда, республикада 2,9 миллион тонна, яъни умумий эҳтиёжнинг 92 фоизи ишлаб чиқарилган. Шундан 1,5 миллион тоннаси «Ўздонмаҳсулот» АЖ ҳиссасига, 1,4 миллион тоннаси эса хусусий ишлаб чиқариш корхоналари ҳиссасига тўғри келган.

Жорий йилнинг ноябрь ойи учун биржа савдосига қўйилган ун миқдори 144 минг тоннани яъни аҳоли эҳтиёжининг 54 фоизини ташкил этиб, истеъмолчиларнинг унга бўлган 123 минг тонна қўшимча эҳтиёжи хусусий корхоналар томонидан ун ишлаб чиқариш ҳисобидан, шунингдек, Қозоғистон, Россия, Тожикистон ва бошқа давлатлардан импорт қилиш ҳисобига таъминланмоқда.

Тўртинчидан, «Ўздонмаҳсулот» АЖ таркибидаги мавжуд 44 та корхонанинг ўртача йиллик қуввати 2,3 миллион тонна ун ишлаб чиқаришни ташкил этсада, корхоналар тўлиқ қувватда ишламаётганлиги сабабли 2018 йилда 1,5 миллион тонна ун ишлаб чиқарилган. Оқибатда, «Ўздонмаҳсулот» АЖ корхоналари томонидан биржа савдоларига қўйилиши режалаштирилган ун ҳажми тўлиқ таъминланмаяпти.

Жумладан, жорий йил 23 октябрь куни жадвал асосида биржа савдоларига қўйилиши режалаштирилган кунлик 6700 тонна ун ўрнига 5785 тонна ун савдога қўйилган. 24 октябрь куни режага нисбатан 716 тонна, 29 октябрь куни 803 тонна, 30 октябрь куни 792 тонна кам ун қўйилган.

Бешинчидан, «Ўздонмаҳсулот» АЖ томонидан ун ишлаб чиқарувчи ташкилотларнинг харажатларини 18,9 миллиард сўмга мақбуллаштириш ҳамда маҳсулот таннархини 10,3 фоизга арзонлаштиришга қаратилган чора-тадбирлар режаси ишлаб чиқилган бўлсада, амалда ун таннархининг арзонлашиши таъминланмаган.

Юқорида келтирилган омилларнинг барчаси биржа савдоларида маҳаллий ун ва қолипли нон нархининг ошишига олиб келган.