— GM Uzbekistan avtomobillari sotuvini so‘mga o‘tkazish qarori mamlakat iqtisodiyotiga umuman qanday ta’sir ko‘rsatadi?— Yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Biz nima uchundir iqtisodiyotni inson manfaatlaridan alohida bir narsa, unga erishish yo‘lida qurbonliklar berish lozim bo‘lgan substansiya sifatida ko‘rishga o‘rganib qolganmiz. Aslida esa hammasi mutlaqo teskari bo‘lishi kerak. Odamlar iqtisodiyot yo‘lida nimanidir qurbon qilishi kerak emas, iqtisodiyotning asl mohiyati odamlar hayotini yaxshilashdir. Shunday ekan, aholining u yoki bu tovarni olish imkoniyatlari soddalashtirilayotgan ekan, bu iqtisodiyotdagi vaziyat yaxshi tomonga o‘zgarayotganidan darak.
Mamlakatimiz avtomobil bozorida yuzaga kelgan vaziyat iqtisodiyotning asl vazifalarini noto‘g‘ri tushunishning eng yaxshi manzarasidir. Fuqarolar o‘zi tug‘ilib-yashab turgan mamlakatda u yoki bu mahsulotni xorijiy valyuta evaziga sotib olishga majburligi — turgan-bitgan mantiqsizlik-ku. Agar bu mahsulot shu mamlakatning o‘zida ishlab chiqarilsa va bu mamlakatda milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi yo‘q bo‘lsa — u holda uch karra mantiqsizlik.
Kim va nima uchun buni o‘ylab topgan? Aqlga sig‘maydigan holat. Na banklar, na ayirboshlash shoxobchalaridan valyuta olishga imkon bo‘lmasa, mamlakat aholisi avtomobil sotib olish uchun valyutani qayerdan olishi kerak?
Shu sababli ham, mahalliy (xorijiylarini ham) avtomobillarni milliy valyutaga sotib olish — bu istalgan iqtisodiyot uchun normal, odatiy hol. Yaxshi tomoni — va nihoyat biz ham shungacha yetib keldik. Biroq avtomobillarni milliy valyutaga sotish tarmoqdagi barcha muammolarni hal qila olmaydi. Eng asosiy muammo — g‘irt sun’iy yo‘l bilan, import avtolarga nisbatan katta bojxona to‘lovlarini joriy etish orqali yaratilgan to‘liq monopoliyadir. Mahalliy xaridor o‘zining ustun mavqesidan foydalanib narxlar va savdo shartlarini o‘zi xohlaganicha o‘rnatishi mumkin bo‘lgan monopolistning o‘zboshimchaliklaridan mutlaqo himoyalanmagan. Agar iqtisodiyotni odamlar hayotini yaxshilashga yo‘naltirilgan faoliyat sohasi deb oladigan bo‘lsak, bu umuman yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan holatdir.
Afsuski, biz mana shunday g‘ayritabiiy yondoshuvga o‘rganib bo‘lganmiz va biz yana u yoki bu narsani qurbon qilishni taklif qilishlarini kutib turamiz. GM Uzbekistan avtomobillarining narxlarining oshishi haqidagi so‘nggi xabarlar ham aynan shunday holatlardan yana biridir.
— Bu qaror valyutaning “qora bozori”da so‘mning qulashi va dollar kursining oshishini to‘xtatib qola oladimi?— Avtomobillarning so‘mga sotilishi “qora bozor”da dollar kursi oshishini to‘xtatib qola oladimi? Dargumon. Lekin bu dollar kursining oshishini cheklovchi omil ekani aniq ravshan. Nima uchun? Chunki xaridorlar avtomobillar uchun so‘mlarni ko‘tarib kelishdan avval shu so‘mlarni qayerdandir topishlari lozim. Bunday so‘mlarning manbalaridan biri esa aholi va biznesning to‘plab qo‘ygan dollarli jamg‘armalaridir, ularni so‘mga aylantirishga to‘g‘ri keladi. O‘z-o‘zidan, valyuta bozorda dollar ko‘payadi va uning qiymati pasayadi yoki kutilganidan sekinroq o‘sadi. Bu bozor, talab va taklifning oddiy qonunlari.
Boz ustiga, agar birdan juda ko‘plab avtomobillar sotuvga chiqarilsa, bunday lahzalarda dollar kursi vaqtincha pasayishi ham mumkin. Bunga ham tayyor turing.
Dollar kursining oshishi, ya’ni, so‘m kursining pasayishi bilan bog‘liq umumiy tendensiya bir qadar fundamental sabablarga bog‘liq bo‘lib, ularni bartaraf etmay turib, so‘mning qadrsizlanishini to‘xtatib bo‘lmaydi.
Asosiy sabab — yuqori darajadagi inflyatsiya, ya’ni, tovar va xizmatlarning so‘mdagi narxlarining o‘sishi. Aynan inflyatsiya sababli mamlakat ichkarisida milliy valyuta qadrsizlanmoqda — biz o‘sha eski narxga borgan sari kamroq va yanada kamroq mahsulotlarni sotib olishimiz mumkin bo‘lmoqda, xolos. Natijada so‘m boshqa valyutalarga nisbatan ham qadrsizlanmoqda, buni valyuta almashtirish kurslarini kuzatib, anglash mumkin.
Boshqa bir asosiy sabab — tashqi savdo sharoitlarining yomonlashuvidir. Agar jahon bozorlarida bizning eksport tovarlarimiz narxi tushsa, mamlakatga xorijiy valyuta kirib kelishi sur’atlari ham pasayadi. Oqibatda xorijiy valyuta qiymati oshadi. Hozir eksport qilinadigan ko‘plab xomashyo tovarlarimizning jahon bozoridagi narxlari unchalik yuqori emas. Shu sababli ham milliy valyuta kursi eksportdan kelayotgan valyuta tushumlari bilan qo‘llab-quvvatlanmayapti.
Va so‘nggi, uchinchi fundamental sabab — O‘zbekistonning asosiy savdo hamkori va ishchi kuchlarimiz importchisi hisoblangan Rossiyadagi iqtisodiy inqiroz. Bugungi kunda mehnat muhojirlari 2014-yilgi rublning keskin qadrsizlanishigacha bo‘lgan davrdagiga nisbatan kamroq valyuta jo‘natmoqda, ya’ni, so‘m kursini qo‘llab turishda hozir ulardan umid qilish o‘rinsiz.
— Agar avtozavodga Markaziy bank kursi bo‘yicha konvertatsiya ochib berilmasa, mazkur choralar nechog‘li samarali bo‘ladi? Bu holda GM Uzbekistan valyutani qayerdan oladi?— Shuni yodda tutish lozimki, GM Uzbekistan valyutani avtomobillarni eksport qilish orqali ishlab topadi. Bu valyuta tushumi import xaridlari bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash uchun yetarlimi yoki yo‘q — buni bilmayman. Agar mabodo yetmasa, qanchalik g‘alati ko‘rinmasin, bu ham yaxshi. Chunki valyuta bozorini liberallashtirish va joriy operatsiyalar bo‘yicha milliy valyutaning erkin konvertatsiyasini joriy etish lozimligi haqida bir necha yildan beri salkam jar solib kelayotgan boshqa tarmoqlarning ishlab chiqaruvchilari qatoriga va nihoyat avtosanoat ham qo‘shiladi. Balki shundan keyin bu qichqiriq hukumat va Markaziy bankkacha yetib borar hamda biz iqtisodiyotimiz uchun hayotiy zarur islohotni va nihoyat amalga oshirarmiz?
Izoh (0)