GM Uzbekistan автомобилларининг сўмда сотилиши «қора бозор»да доллар курси ўсишини тўхтатиб қола оладими?

— GM Uzbekistan автомобиллари сотувини сўмга ўтказиш қарори мамлакат иқтисодиётига умуман қандай таъсир кўрсатади?— Яхши таъсир кўрсатади. Биз нима учундир иқтисодиётни инсон манфаатларидан алоҳида бир нарса, унга эришиш йўлида қурбонликлар бериш лозим бўлган субстанция сифатида кўришга ўрганиб қолганмиз. Аслида эса ҳаммаси мутлақо тескари бўлиши керак. Одамлар иқтисодиёт йўлида ниманидир қурбон қилиши керак эмас, иқтисодиётнинг асл моҳияти одамлар ҳаётини яхшилашдир. Шундай экан, аҳолининг у ёки бу товарни олиш имкониятлари соддалаштирилаётган экан, бу иқтисодиётдаги вазият яхши томонга ўзгараётганидан дарак.

Мамлакатимиз автомобиль бозорида юзага келган вазият иқтисодиётнинг асл вазифаларини нотўғри тушунишнинг энг яхши манзарасидир. Фуқаролар ўзи туғилиб-яшаб турган мамлакатда у ёки бу маҳсулотни хорижий валюта эвазига сотиб олишга мажбурлиги — турган-битган мантиқсизлик-ку. Агар бу маҳсулот шу мамлакатнинг ўзида ишлаб чиқарилса ва бу мамлакатда миллий валютанинг эркин конвертацияси йўқ бўлса — у ҳолда уч карра мантиқсизлик.

Ким ва нима учун буни ўйлаб топган? Ақлга сиғмайдиган ҳолат. На банклар, на айирбошлаш шохобчаларидан валюта олишга имкон бўлмаса, мамлакат аҳолиси автомобиль сотиб олиш учун валютани қаердан олиши керак?

Шу сабабли ҳам, маҳаллий (хорижийларини ҳам) автомобилларни миллий валютага сотиб олиш — бу исталган иқтисодиёт учун нормал, одатий ҳол. Яхши томони — ва ниҳоят биз ҳам шунгача етиб келдик. Бироқ автомобилларни миллий валютага сотиш тармоқдаги барча муаммоларни ҳал қила олмайди. Энг асосий муаммо — ғирт сунъий йўл билан, импорт автоларга нисбатан катта божхона тўловларини жорий этиш орқали яратилган тўлиқ монополиядир. Маҳаллий харидор ўзининг устун мавқесидан фойдаланиб нархлар ва савдо шартларини ўзи хоҳлаганича ўрнатиши мумкин бўлган монополистнинг ўзбошимчаликларидан мутлақо ҳимояланмаган. Агар иқтисодиётни одамлар ҳаётини яхшилашга йўналтирилган фаолият соҳаси деб оладиган бўлсак, бу умуман йўл қўйиб бўлмайдиган ҳолатдир.

Афсуски, биз мана шундай ғайритабиий ёндошувга ўрганиб бўлганмиз ва биз яна у ёки бу нарсани қурбон қилишни таклиф қилишларини кутиб турамиз. GM Uzbekistan автомобилларининг нархларининг ошиши ҳақидаги сўнгги хабарлар ҳам айнан шундай ҳолатлардан яна биридир.

— Бу қарор валютанинг «қора бозори»да сўмнинг қулаши ва доллар курсининг ошишини тўхтатиб қола оладими?— Автомобильларнинг сўмга сотилиши «қора бозор»да доллар курси ошишини тўхтатиб қола оладими? Даргумон. Лекин бу доллар курсининг ошишини чекловчи омил экани аниқ равшан. Нима учун? Чунки харидорлар автомобиллар учун сўмларни кўтариб келишдан аввал шу сўмларни қаердандир топишлари лозим. Бундай сўмларнинг манбаларидан бири эса аҳоли ва бизнеснинг тўплаб қўйган долларли жамғармаларидир, уларни сўмга айлантиришга тўғри келади. Ўз-ўзидан, валюта бозорда доллар кўпаяди ва унинг қиймати пасаяди ёки кутилганидан секинроқ ўсади. Бу бозор, талаб ва таклифнинг оддий қонунлари.

Боз устига, агар бирдан жуда кўплаб автомобиллар сотувга чиқарилса, бундай лаҳзаларда доллар курси вақтинча пасайиши ҳам мумкин. Бунга ҳам тайёр туринг.

Доллар курсининг ошиши, яъни, сўм курсининг пасайиши билан боғлиқ умумий тенденция бир қадар фундаментал сабабларга боғлиқ бўлиб, уларни бартараф этмай туриб, сўмнинг қадрсизланишини тўхтатиб бўлмайди.

Асосий сабаб — юқори даражадаги инфляция, яъни, товар ва хизматларнинг сўмдаги нархларининг ўсиши. Айнан инфляция сабабли мамлакат ичкарисида миллий валюта қадрсизланмоқда — биз ўша эски нархга борган сари камроқ ва янада камроқ маҳсулотларни сотиб олишимиз мумкин бўлмоқда, холос. Натижада сўм бошқа валюталарга нисбатан ҳам қадрсизланмоқда, буни валюта алмаштириш курсларини кузатиб, англаш мумкин.

Бошқа бир асосий сабаб — ташқи савдо шароитларининг ёмонлашувидир. Агар жаҳон бозорларида бизнинг экспорт товарларимиз нархи тушса, мамлакатга хорижий валюта кириб келиши суръатлари ҳам пасаяди. Оқибатда хорижий валюта қиймати ошади. Ҳозир экспорт қилинадиган кўплаб хом ашё товарларимизнинг жаҳон бозоридаги нархлари унчалик юқори эмас. Шу сабабли ҳам миллий валюта курси экспортдан келаётган валюта тушумлари билан қўллаб-қувватланмаяпти.

Ва сўнгги, учинчи фундаментал сабаб — Ўзбекистоннинг асосий савдо ҳамкори ва ишчи кучларимиз импортчиси ҳисобланган Россиядаги иқтисодий инқироз. Бугунги кунда меҳнат муҳожирлари 2014 йилги рублнинг кескин қадрсизланишигача бўлган даврдагига нисбатан камроқ валюта жўнатмоқда, яъни, сўм курсини қўллаб туришда ҳозир улардан умид қилиш ўринсиз.

— Агар автозаводга Марказий банк курси бўйича конвертация очиб берилмаса, мазкур чоралар нечоғли самарали бўлади? Бу ҳолда GM Uzbekistan валютани қаердан олади?— Шуни ёдда тутиш лозимки, GM Uzbekistan валютани автомобилларни экспорт қилиш орқали ишлаб топади. Бу валюта тушуми импорт харидлари билан боғлиқ харажатларни қоплаш учун етарлими ёки йўқ — буни билмайман. Агар мабодо етмаса, қанчалик ғалати кўринмасин, бу ҳам яхши. Чунки валюта бозорини либераллаштириш ва жорий операциялар бўйича миллий валютанинг эркин конвертациясини жорий этиш лозимлиги ҳақида бир неча йилдан бери салкам жар солиб келаётган бошқа тармоқларнинг ишлаб чиқарувчилари қаторига ва ниҳоят автосаноат ҳам қўшилади. Балки шундан кейин бу қичқириқ ҳукумат ва Марказий банккача етиб борар ҳамда биз иқтисодиётимиз учун ҳаётий зарур ислоҳотни ва ниҳоят амалга оширармиз?