“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq, saylov kuni va ovoz berish boshlanishiga bir kun qolganida saylovoldi tashviqotiga yo‘l qo‘yilmaydi. Joriy yilgi Prezident saylovi 4-dekabr kuni bo‘lib o‘tishini inobatga oladigan bo‘lsak, 3—4-dekabr kunlari saylovoldi tashviqoti taqiqlanadi. Toshkent davlat yuridik universiteti professori, yuridik fanlar doktori I.Tulteyev “Daryo”ga bu va boshqa cheklovlar haqida quyidagilarni ma’lum qildi.
Foto: UZ24
— O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida saylovchilar xohish-irodasini erkin bildirishiga ta’sir ko‘rsatishga yo‘l qo‘yilmasligiga oid masalalar aniq tartibga solingan. Bunda, ayniqsa, saylovoldi tashviqoti faoliyatini olib borishning usul hamda shakllari cheklanishiga alohida e’tibor qaratilgan. Bu cheklovlar saylovchilarni nohalol tashviqotdan, jumladan, jamoatchilik fikriga noqonuniy ta’sir ko‘rsatishning “qora” texnologiyalar, deb nomlangan va boshqa usullarini qo‘llashdan himoyalashga qaratilgan.
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq, ovoz berish kuniga qadar qolgan 5 kun ichida, shuningdek, ovoz berish kuni jamoat fikri so‘rovlari natijalarini, saylov natijalari prognozlarini va o‘tkazilayotgan saylov bilan bog‘liq boshqa tadqiqotlarni nashr etish (e’lon qilish), shuningdek ularni umumiy foydalanishdagi axborot-telekommunikatsiya tarmoqlariga (shu jumladan, Internet tarmog‘iga) joylashtirish taqiqlanadi. Shu bilan birga, kuzatuvchilarga saylovchilardan ular kimni yoqlab ovoz berganliklarini surishtirish yoki saylovchilarga byulletenga belgi qo‘yishda biron-bir tarzda yordam ko‘rsatish man etiladi.
Amaliyotda ovoz berish jarayoni hali davom etayotgan paytda ham so‘rovning dastlabki natijalari e’lon qilinadi. Shubhasiz, bu jamoatchilik fikriga muayyan ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. Shuning uchun ham so‘nggi paytlarda saylov natijalariga noqonuniy ta’sir ko‘rsatishning bunday amaliyotini tanqid qilish tobora kuchayib borayotgani tasodif emas. Ayrim ekspertlarning ma’lum qilishicha, saylovchilarning bir qismi o‘z partiyasi yoki nomzodi haqida salbiy prognozni bilgach, saylovga bormaslikka qaror qiladi, chunki u bunda ma’no ko‘rmaydi. Ovoz berish rasmiy natijalarining “egzit-poll” natijalaridan farq qilishi ayrim hollarda saylov natijalarining bekor qilinishiga va takroriy saylovlar o‘tkazilishiga, jiddiy siyosiy mojarolarga olib keladi.
O‘zbekistonda saylov kampaniyasi paytida jamoatchilik fikri so‘rovi natijalarini e’lon qilish tartibining chegaralangani saylovchiga o‘z mustaqil fikrini shakllantirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ushbu cheklov ovoz berishning yashirinligi tamoyilini ta’minlaydi. Boz ustiga, siyosiy partiyalar kuzatuvchilari ham, xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar kuzatuvchilari ham yetarli darajada keng huquqlarga ega.
Shuni qayd etish kerakki, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga muvofiq, jamoatchilik fikri so‘rovlari natijalarini, saylov yoki referendum natijalari taxminlarini, shuningdek saylov yoki referendum bilan bog‘liq boshqa tadqiqotlarni chop etish (e’lon qilish) tartibini buzish mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining 15 barobaridan 20 barobarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir cheklovlardan biri bevosita ovoz berish kunidan oldin “jimlik kuni” belgilanishidir. Mamlakatda shu kunlarda saylovoldi tashviqoti qizg‘in pallaga kirdi. Ayniqsa, saylov kuni yaqinlashgani sari tashviqot tobora jadallashmoqda. Nomzodlar televideniye, radio orqali, bosma ommaviy axborot vositalari sahifalarida, internetda o‘z takliflarini ilgari surmoqda. “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq, saylov kuni va ovoz berish boshlanishiga bir kun qolganida saylovoldi tashviqotiga yo‘l qo‘yilmaydi. Joriy yilgi Prezident saylovi 4-dekabr kuni bo‘lib o‘tishini inobatga oladigan bo‘lsak, 3—4-dekabr kunlari saylovoldi tashviqoti taqiqlanadi.
“Jimlik kuni” saylovchilarga qaysi nomzodga moyilligini mustaqil aniqlab olish imkonini beradi. Bunda u saylovoldi tashviqotidan xoli ravishda bosiqlik bilan u yoki bu nomzod uchun ovoz berish maqsadida ongli qaror qabul qiladi.
3-dekabr kirib kelishi bilan saylovoldi tashviqoti davri tugaydi. Shu kundan e’tiboran ovoz berish yakunlanguniga qadar ommaviy axborot vositalarida saylovoldi tashviqoti taqiqlanadi, boshqa turdagi saylovoldi tashviqotini olib borishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Qonunchilikka binoan, “jimlik kuni”gacha nomzodlarga ovoz berishga chaqiradigan tashviqot materiallari olib tashlanishi kerak. Qonunda belgilangan tartibda joylashtirilgan bosma tashviqot materiallari — varaqalar, plakatlar va boshqalar jamoat gavjum bo‘ladigan joylarda saqlanmasligi lozim. Binolar, inshootlar, tashqi reklama vositalari va boshqa joylarga joylashtirilgan saylovoldi tashviqoti materiallari uchastka saylov komissiyalari a’zolari, siyosiy partiyalar, mahalliy davlat hokimiyati organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari vakillari tomonidan olib tashlanadi. Saylovoldi tashviqoti materiallarini olib tashlash ovoz berish boshlanishidan ikki kun avval soat 20:00 da boshlanadi va ovoz berish kuniga bir kun qolganida soat 06:00 da yakunlanadi. Shundan kelib chiqib, saylovga bir kun qolganda hech bir jamoat joyida tashviqot materiali bo‘lmasligi lozim.
Shu o‘rinda nomzodlarning avtobiografik ma’lumotlari va ularning saylovoldi dasturlari to‘g‘risidagi Markaziy saylov komissiyasining axborot materiallari saylovoldi tashviqoti materiallari hisoblanmasligini qayd etish joiz. Saylov komissiyalari a’zolari partiya ramzlari tushirilgan kiyim kiyishi, ko‘krak nishoni taqishi va boshqa belgilardan foydalanishi taqiqlanadi.
“Jimlik kuni”da ruxsat beriladigan yagona tashviqot tadbiri saylovchilarni ovoz berishga chorlashdir.
O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 515-moddasida saylovoldi tashviqoti olib borish shartlari va tartibini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik ko‘zda tutilgan. Jumladan, saylovoldi tashviqoti olib borish shartlari va tartibini nomzod, ishonchli vakil, siyosiy partiya vakili, mansabdor shaxs tomonidan buzish eng kam ish haqining yetti baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Qonunga muvofiq, huquqni muhofaza qiluvchi hamda boshqa davlat organlari noqonuniy saylovoldi tashviqoti faoliyatiga barham berish, yolg‘on va noqonuniy bosma, ko‘rgazmali, audiovizual hamda boshqa tashviqot materiallari tayyorlanishining oldini olish, ularni olib qo‘yish, ushbu materiallarni tayyorlaganlarni aniqlash, shuningdek, aniqlangan holatlar va ko‘rilgan choralar haqida tegishli saylov komissiyalarini zudlik bilan xabardor qilishi kerak.
Qonunchilikda bunday cheklovlarning mustahkamlab qo‘yilishi saylovchilarga ovoz berish kuni arafasida noqonuniy ta’sir ko‘rsatish shaklidagi turli suiiste’molliklarning oldini oladi. Ular umume’tirof etilgan xalqaro standartlarga, shu jumladan, Venetsiya komissiyasining saylov masalalariga oid kodeksi, BMT Inson huquqlari bo‘yicha qo‘mitasi hujjatlari, Insoniylik mezoni bo‘yicha Kopengagen kengashining yakuniy hujjatiga to‘liq javob beradi va fuqarolarning o‘z xohish-irodasini erkin bildirishi prinsipini ro‘yobga chiqarishga xizmat qiladi.
Diqqat, diqqat! “Daryo”ning Telegram’dagi rasmiy kanali — “Toshqin ‘Daryo’”ga obuna bo‘lib, yangiliklardan ovozli ko‘rinishda bahramand bo‘lishingiz mumkin.
Izoh (0)