“Daryo” Biznes-ombudsman axborot xizmati bilan hamkorlikda iqtisodiy mavzulardagi suhbatlarni boshladi. Ilk sonda Eksportchilar uyushmasi rahbari Yorqin Malikov va tadbirkor Yorqin Inomov eksport va uning dolzarb muammolari haqidagi savollarga javob berdi.
O‘zbekistonda qancha tadbirkor eksport bilan shug‘ullanadi?
Yorqin Malikov: Bugun mamlakatda yetti mingdan ortiq tadbirkor eksport bilan shug‘ullanmoqda. Umumiy tadbirkorlik subyektlari soni esa 600 mingtadan ortiq. Shundan eksportyorlar ulushi bor-yo‘g‘i ikki foizga ham yetmaydi. Tasavvur qiling, mana shu yetti ming korxona bilan yiliga 19 milliard dollarlik eksportni amalga oshiryapmiz. Demak, bizda hali eksport uchun imkoniyat keng. Lekin undan to‘liq foydalanmayapmiz.
Mahsulot eksport qilish osonmi?
Yorqin Inomov: Bugungi kunda 11 ta davlatga meva–sabzavot eksport qilmoqdamiz. Ular orasida Yaponiya, Shvetsiya, Rossiya, Qozog‘iston, Belarus, Angliya, Germaniya, Polsha, Vengriya va Latviya bor.
Umrida eksport qilmagan tadbirkor avval nima mahsulotni qaysi davlatga sotmoqchi ekanini bilib olishi kerak. Keyin o‘sha mamlakatda potensial xaridor borligini o‘rganishi zarur. Buni turli platformalardan ham ko‘rish mumkin.
Yangi boshlayotganlar shu sohada tajribali eksportyordan maslahat olishi lozim.
Bizni ko‘p tadbirkorlar ilmga xarajat qilgisi kelmaydi. Katta natijalarga erishgan chet ellik yirik tadbirkorlar ham yangi bilimlar olish uchun 100 ming dollarlab pul sarflaydi. Bizda bunday qilish uchun g‘ayrat–shijoat yetishmaydi.
Harakat qilsangiz albatta natija bo‘ladi. Eksportni o‘rgatish bo‘yicha hatto bepul kurslar ham faoliyat yuritmoqda.
-CFR05dmA.avif)
Nega tadbirkor mahsulotlarini eksport qilishi kerak? Eksportning qanday foydali tomonlari bor?
Yorqin Inomov: Eksport birinchi navbatda mahsulotni o‘zimizning bozorga qaraganda qimmatroq sotish va yaxshi daromad olish uchun kerak. Ikkinchidan, O‘zbekiston u qadar katta iqtisodiyotga ega davlat emas. Shuning uchun hamma mahsulotni ichki bozorda sotishdan ko‘ra, tashqi bozorlarga olib chiqish yaxshiroq. U yerda xaridor ko‘p bo‘ladi, savdo qilish osonlashadi.
Yana bir jihat shundaki, eksport sohasi davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi, turli imtiyozlar beriladi. Bu ham albatta imkoniyat.
Eksportchilar nega kam? G‘arb davlatlari bozorlarida raqobat kuchli. Balki bizning tadbirkorlarga shu to‘siq bo‘layotgandir?
Yorqin Inomov: To‘g‘ri, Yevropa bozori doim ham sizning mahsulotingizni poylab o‘tirmaydi. Ko‘p standartlarini bilmaymiz. Masalan, bir paytlar vodiyda bo‘lib, “mevalarni usti va ichi turlicha emas, bir xil qilib qadoqlab beringlar”, degandim. “Unday qila olmaymiz”, deyishgan. Hayron qolganman. “Bizning savdo tarmoqlari shunaqa talab qo‘ymoqda”, deganman. Ular: “butun vodiy bo‘yicha bir odam shunday qila oladi”, deyishgan. Yillar o‘tib ular ham tushunishdi, endi saralab berishmoqda.
Eksport qilish qiyin deyish kerak emas. Misol uchun biz Germaniyaga 400 tonna qovun eksport qildik. Uni o‘z talablari bor, bajardik va hammasi yaxshi. O‘rganish va ilm bilan yondashish kerak.
Yorqin Malikov: Chindan ham ilm yetishmaydi, o‘rganish kerak. O‘rganish yo‘qmi, demak eksportga chiqish ham yo‘q. Har bir tadbirkor o‘z ustida ishlashi lozim. Shunda yuqori natijalarga erisha oladi.
Tadbirkorlarda maʼlumot ham yetishmaydi. Kuni kecha Turkmanistonda bo‘ldik. Bir necha tadbirkorlarni olib borib, u yerda mahsulotlarini ko‘rgazmasi qilindi.
“Tezroq shartnoma tuzaylik”, deb Turkmanistondagi tadbirkorlar shoshib qolishdi. Keyin bizning tadbirkorlar “Yorqin aka ko‘proq maʼlumot beringlar, chet ellarga olib chiqinglar, ko‘zimiz ochildi”, deyishdi. Demak, ko‘proq borish kerak ekan. Tadbirkorlar o‘zi uchun sarmoya qilishi lozim. Masalan, biz bilan borgan tadbirkorlar o‘zlariga chipta sotib olishdi, hamma xarajatlarini qoplashdi. Bu eksportyor o‘sishi va rivojlanishiga olib keladi. O‘quv va maʼlumot yetishmasligi, o‘sishga harakat yo‘qligi, eksportyorlar soni ortib ketishiga to‘sqinlik qilmoqda.
Yorqin Inomov: Menimcha, bu yerda yana bir omil ham bor. Ayrim tadbirkorlarda “bizga shundoq ham bo‘laveradi”, degan qarash mavjud. “Eksport uchun sharoit yaxshi, ishlanglar”, deb ko‘p aytamiz. Ular esa “fokusni boshqa narsaga qaratayotgan edik, o‘ylamagandik”, deyishadi.
Hukumat 1-iyuldan boshlab barcha tovarlar eksportiga cheklovni bekor qilmoqchi. Buni tadbirkorlar uchun qanday foydalari bor? Eksportyorlar nimalarga tayyor bo‘lishi kerak?
Yorqin Inomov: Bizni sohada cheklov deyarli yo‘q. Amerika, Yevropaga guruch eksportiga cheklov bor edi. U olinadimi, yo‘qmi ko‘rish kerak. Aslida umuman tovarlar eksportiga cheklov qilish kerak emas. Cheklov — yomon. Buni chet ellik makroiqtisod mutaxassislari ko‘p aytishgan.
Eksportyorlarda nima muammolar bor?
Yorqin Inomov: Bizdagi eng dolzarb muammo — transportirovka. O‘zbekiston dengizga ikki davlatdan o‘tibgina chiqishi mumkin. Bu narxlar kamida ikki baravar oshib ketishini anglatadi. Bizda 1-yanvargacha eksport qilinadigan mahsulot transportlari xarajatlari uchun 30-50 foizgacha subsidiya berilardi. JSTga aʼzolik harakatlari sabab bu tartib bekor qilindi. Bu holat mahsulotlar narxi oshishiga olib keldi.
Buyurtma olgansiz, mahsulotni eksportga chiqarish uchun bankdan pul yechish kerak bo‘ladi. Bankka borsangiz hisob-raqamingiz yopiq.
Bir tadbirkor tanishim hamma hujjatlarni ko‘rsatgani, lekin hisob raqami ikki kundan keyin ochilganini aytdi. Bu balki texnik muammodir. Ammo kamchilik bo‘lsa, tadbirkorga o‘z vaqtida aytib, to‘g‘rilatish kerak. Chunki bizning sohada ikki kun pulni kutish uzoq muddat hisoblanadi. Bu holat “svejiy” mahsulotlarni yetkazishga salbiy taʼsir qiladi.
-CVPjZ5D0.avif)
O‘zbekistonning qaysi mahsulotlari xalqaro bozorda raqobatbardosh?
Yorqin Malikov: Bizda paxta yetishtirilgani uchun to‘qimachilik mahsulotlarga talab katta. Asosan, Yevropa davlatlari, Rossiyada ham bizning mahsulotlarga eʼtibor va talab yuqori.
Bugungi geosiyosiy vaziyat o‘zgarishidan oldin muntazam ravishda Rossiyaga eksport qilardik. Ular sotib olib, o‘z brendini qo‘yib, Yevropa davlatlariga eksport qilardi. Sababi bizda to‘g‘ridan to‘g‘ri eksportda xalqaro laboratoriyalar, sertifikatlar bo‘lmagani uchun qaysidir davlat orqali mahsulotimizni eksport qilishga majbur edik. Hozir endi Yevropa bilan Rossiya munosabatlari yomonlashgani uchun Rossiyaga eksportimiz sezilarli qisqardi.
Milliy standartlarni xalqaro standartga o‘tkazish kerak. Xalqaro standartlarga mos keladigan mahsulotlarimizdan yana biri quritilgan meva-sabzavotlar hisoblanadi. Buni endi 5 kiloli qutilarda emas, 200 va 500 grammlik qadoqlangan idishlarda eksport qilsak, tushum karrasiga ortadi.
Quruq meva-sabzavotlarimizga arab davlatlarida ham, Amerikada ham qiziqish katta.
Ko‘p tadbirkorlar “ertaga Jahon savdo tashkilotiga aʼzo bo‘larkanmiz. Butun dunyodan ko‘p tovarlar kirib kelib, bizni sindirib tashlarkan”, degan xavotirda. Aksariyat tadbirkorlar shu haqda o‘ylayapti. Ammo unutmaslik kerakki, JSTga aʼzo bo‘lish O‘zbekistonga status beradi. Xorijiy ko‘plab tadbirkorlar, investorlar O‘zbekistonga sarmoya kiritmoqchi bo‘lgan. Keyin “sizlar JSTga aʼzo emasmisizlar”, deb qolishadi. Sababi bu ularga ishonch beradi. JSTga aʼzo bo‘lish sarmoyalar ko‘payishi bilan birga, eksportimiz hajmi oshishiga ham olib keladi.
Islombek Umaraliyev va Guljamol Shukurova suhbatlashdi
Izoh (0)