Бугун кимё саноати рақамли трансформация даврини бошдан кечирмоқда. Рақамли технологиялар кимё саноатида, айниқса, математик моделлаштириш соҳасида тобора кўпроқ қўлланилмоқда.

Бу эса, ўз навбатида, кимёвий жараёнларнинг ҳаракатини аниқ башорат қилиш ва ишлаб чиқариш циклининг барча босқичларида уни оптималлаштириш имконини беради. Албина Каипова – “Кимёавтоматика” компанияси ва Ўзбекистондаги “Honeywell ГЭС Uzbekistan” марказининг ушбу соҳадаги етакчи муҳандис-дастурчиларидан бири, халқаро лойиҳаларда қарийб ўн йиллик тажрибага эга.

Албина технологик жараёнларнинг математик моделларини яратиш ва “УниСим Design Суите” дастурий таъминоти асосида операторларни тайёрлаш учун симуляторлар яратиш билан шуғулланади. У технология, автоматлаштириш ва ўқитишни кимё заводларидаги реал ишлаб чиқариш шароитларига мослаштирган ҳолда ягона симуляторга бирлаштиради.

Қуйидаги интервьюда қаҳрамонимиз билан рақамли симуляторларнинг аҳамияти, автоматлаштиришга нисбатан замонавий ёндашувлар ва кимё саноатининг келажаги ҳақида суҳбат қурилган.

— Албина, аввало, ўзингиз ва касбий фаолиятингиз ҳақида қисқача гапириб берсангиз.

Мен Тошкент кимё-технология институти битирувчисиман. Бу ерда нефть ва газ қайта ишлаш жараёнлари ва аппаратлари йўналишида магистрлик даражасини олганман. 2015 йилдан буён “Кимёавтоматика” ва “Honeywell ГЭС Uzbekistan” компанияларида фаолият юритиб келмоқдаман. Бу давр ичида мен муҳандис-дастурчиликдан етакчи мутахассис даражасигача кўтарилдим. Ўзбекистон, Қозоғистон ва Россиядаги лойиҳаларда иштирок этганман. Менинг асосий вазифам — кимё саноати объектларида операторларни тайёрлаш учун компьютер ўқув-машғулот комплекслари ва математик моделларини ишлаб чиқиш, яратиш ва келгусида жорий этиш.

— Кимё саноатида рақамли симуляторларнинг роли қандай?

Бугун симуляторлар кимё саноатида кадрлар тайёрлашнинг ажралмас қисмига айланиб бормоқда. Юқори малакали операторларни ишлаб чиқиш учун биргина назариянинг ўзи етарли эмас, имкон қадар реал ҳаётга шароитлардаги амалиёт зарур. Рақамли симуляторлар қувурларнинг ёрилиши, босимнинг кескин пасайиши ва бошқа фавқулодда вазиятлардаги каби мураккаб ва потенциал хавфли сценарийларни хавфсиз тажриба қилиш имконини беради. Бу реал шароитларда хатоликлар хавфини сезиларли даражада камайтиради ва аварияларнинг олдини олишга ёрдам беради.

Симуляторлар таълимий ва хавфсизликни ошириш мақсадларидан ташқари, юқори сифатли операторларни тайёрлаш ҳамда инсон омили билан боғлиқ хатоликлар хавфини камайтириш орқали қайта ишлашдаги технологик жараёнларни бошқариш самарадорлигини оширишда ҳам муҳим рол ўйнайди. Аниқ математик моделлар эвазига асбоб-ускуналар ва технологик тизимларнинг ишини олдиндан ҳисоблаш, турли хил ечимлар самарадорлигини баҳолаш ва ишлаб чиқаришдаги йўқотишларни олдини олиш мумкин. Бу харажатларни сезиларли даражада камайтириш ва корхона рентабеллигини ошириш имконини беради.

Кимё саноати — стратегик муҳим ва ўта нозик соҳа бўлиб, арзимасдек кўринган хатолик ҳам жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Шунинг учун бу йўналишда ҳақиқий объектлар устида тасодифлар ва тажрибаларга ўрин йўқ. Мутахассисларни тайёрлаш имкон қадар аниқ, амалиётга йўналтирилган ва хавфсиз бўлиши керак.

Қандай қилиб ходимларни одамлар ва ускуналарга зарар етказмаган ҳолда самарали ўқитиш мумкин? деган савол туғилиши табиий. Симуляторлар айни шу саволга жавоб бўла олади. Биз реалликка имкон қадар яқин бўлган виртуал муҳитда кенг кўламли технологик ва фавқулодда вазиятларни моделлаштириш имконини берувчи симуляторларни яратамиз. Бу илғор халқаро тажрибаларга мос, замонавий ва ишончли ўқув-тайёрлов воситасидир.

Ҳозирда кимё саноати корхоналарида қандай автоматлаштириш тизимлари қўлланилмоқда?

Кимё заводларида — қазиб олиш ҳамда қайта ишлашдан тортиб ташиш ва тарқатишгача бўлган барча босқичларни қамраб олувчи кенг турдаги автоматлаштириш тизимларидан фойдаланилади. Жумладан:

ДCС (Дистрибутед Control System, тақсимланган бошқарув тизими)

Бу кимёвий жараёнларни узлуксиз назорат қилиш учун асосий калит тизимдир. ДCС барқарорлик, хавфсизлик ва бошқарувнинг юқори аниқлигини таъминлайди. Тизим операторларга реал вақт режимида параметрларни кузатиш ва созлаш имконини беради. Мисоллар: Honeywell Эхперион ПКС, Ёкогаwа CENTУМ ва бошқалар.

SCADA (Супервисорй Control анд Дата Аcқуиситион)

Диспетчерлик назорати ва маълумотларни йиғиш тизимлари тақсимланган объектлар устидан, айниқса нефть ва газ қазиб олиш ҳамда ташишда (қудуқлар, насос станциялари, қувурлар) мониторинг ўтказиш учун ишлатилади. SCADA операторга визуализация, маълумотларни йиғиш ва масофадан бошқариш имкониятларини тақдим этади.

ИIoT-платформалар ва рақамли эгизаклар

Industrial интернет ускуналари (ИIoT)га уланган сенсорлар прогнозли техник хизмат кўрсатиш, энергия самарадорлигини ошириш ва технологик қурилмаларнинг рақамли эгизакларини яратиш учун таҳлил қилиниши мумкин бўлган катта ҳажмдаги маълумотларни тўплаш имконини беради.

— Қайси лойиҳа сиз учун энг мураккаби бўлган?

Ҳар бир лойиҳада ўзига яраша қийинчиликлар бўлган, лекин мен учун энг мураккаби ОАЖ “Азот” (Кемерово) “Карбамид” заводи лойиҳаси эди. Биринчидан, бу эҳтимол фаолиятимдаги энг “совуқ” лойиҳа бўлган (кулади). Иккинчидан, карбамид УниСим Design дастурий таъминоти орқали моделлаштиришда ўзига хос мураккабликларга эга. Чунки бу дастур қаттиқ моддалар учун мўлжалланмаган ва карбамид эса қаттиқ моддадир. Лойиҳани ҳаётга татбиқ этиш учун ностандарт ечимлардан фойдаланиш ва дастурдаги чекловларга мослашишга тўғри келган. Бироқ, қийинчиликларга қарамай, лойиҳа муваффақиятли якунланган.

— Ўзбекистонда рақамли симуляторлар ва автоматлаштиришнинг ривожланиши билан боғлиқ ишлар қандай кетмоқда?

Сўнгги йилларда Ўзбекистонда ҳам бу борада рақамли ечимлар фаол татбиқ этилмоқда. Биз аллақачон бир қатор лойиҳаларни амалга ошириб улгурдик. Жумладан, Қандим ва Uzbekistan GTL. Буни халқаро стандартларга мослашув ва кадрларни замонавий усулларда тайёрлаш йўлидаги муҳим қадам деб биламан. Ишончим комилки, Ўзбекистон кимё саноатида рақамли инфратузилмаси энг ривожланган давлатлар қаторидан муносиб ўрин эгаллай олади.

Зиёдбек Исмоилов суҳбатлашди