Bugun kimyo sanoati raqamli transformatsiya davrini boshdan kechirmoqda. Raqamli texnologiyalar kimyo sanoatida, ayniqsa, matematik modellashtirish sohasida tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda.

Bu esa, o‘z navbatida, kimyoviy jarayonlarning harakatini aniq bashorat qilish va ishlab chiqarish siklining barcha bosqichlarida uni optimallashtirish imkonini beradi. Albina Kaipova – “Kimyoavtomatika” kompaniyasi va O‘zbekistondagi “Honeywell GES Uzbekistan” markazining ushbu sohadagi yetakchi muhandis-dasturchilaridan biri, xalqaro loyihalarda qariyb o‘n yillik tajribaga ega.

Albina texnologik jarayonlarning matematik modellarini yaratish va “UniSim Design Suite” dasturiy ta’minoti asosida operatorlarni tayyorlash uchun simulyatorlar yaratish bilan shug‘ullanadi. U texnologiya, avtomatlashtirish va o‘qitishni kimyo zavodlaridagi real ishlab chiqarish sharoitlariga moslashtirgan holda yagona simulyatorga birlashtiradi.

Quyidagi intervyuda qahramonimiz bilan raqamli simulyatorlarning ahamiyati, avtomatlashtirishga nisbatan zamonaviy yondashuvlar va kimyo sanoatining kelajagi haqida suhbat qurilgan.

— Albina, avvalo, o‘zingiz va kasbiy faoliyatingiz haqida qisqacha gapirib bersangiz.

Men Toshkent kimyo-texnologiya instituti bitiruvchisiman. Bu yerda neft va gaz qayta ishlash jarayonlari va apparatlari yo‘nalishida magistrlik darajasini olganman. 2015-yildan buyon “Kimyoavtomatika” va “Honeywell GES Uzbekistan” kompaniyalarida faoliyat yuritib kelmoqdaman. Bu davr ichida men muhandis-dasturchilikdan yetakchi mutaxassis darajasigacha ko‘tarildim. O‘zbekiston, Qozog‘iston va Rossiyadagi loyihalarda ishtirok etganman. Mening asosiy vazifam — kimyo sanoati obyektlarida operatorlarni tayyorlash uchun kompyuter o‘quv-mashg‘ulot komplekslari va matematik modellarini ishlab chiqish, yaratish va kelgusida joriy etish.

— Kimyo sanoatida raqamli simulyatorlarning roli qanday?

Bugun simulyatorlar kimyo sanoatida kadrlar tayyorlashning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Yuqori malakali operatorlarni ishlab chiqish uchun birgina nazariyaning o‘zi yetarli emas, imkon qadar real hayotga sharoitlardagi amaliyot zarur. Raqamli simulyatorlar quvurlarning yorilishi, bosimning keskin pasayishi va boshqa favqulodda vaziyatlardagi kabi murakkab va potensial xavfli ssenariylarni xavfsiz tajriba qilish imkonini beradi. Bu real sharoitlarda xatoliklar xavfini sezilarli darajada kamaytiradi va avariyalarning oldini olishga yordam beradi.

Simulyatorlar ta’limiy va xavfsizlikni oshirish maqsadlaridan tashqari, yuqori sifatli operatorlarni tayyorlash hamda inson omili bilan bog‘liq xatoliklar xavfini kamaytirish orqali qayta ishlashdagi texnologik jarayonlarni boshqarish samaradorligini oshirishda ham muhim rol o‘ynaydi. Aniq matematik modellar evaziga asbob-uskunalar va texnologik tizimlarning ishini oldindan hisoblash, turli xil yechimlar samaradorligini baholash va ishlab chiqarishdagi yo‘qotishlarni oldini olish mumkin. Bu xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish va korxona rentabelligini oshirish imkonini beradi.

Kimyo sanoati — strategik muhim va o‘ta nozik soha bo‘lib, arzimasdek ko‘ringan xatolik ham jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bu yo‘nalishda haqiqiy obyektlar ustida tasodiflar va tajribalarga o‘rin yo‘q. Mutaxassislarni tayyorlash imkon qadar aniq, amaliyotga yo‘naltirilgan va xavfsiz bo‘lishi kerak.

Qanday qilib xodimlarni odamlar va uskunalarga zarar yetkazmagan holda samarali o‘qitish mumkin? degan savol tug‘ilishi tabiiy. Simulyatorlar ayni shu savolga javob bo‘la oladi. Biz reallikka imkon qadar yaqin bo‘lgan virtual muhitda keng ko‘lamli texnologik va favqulodda vaziyatlarni modellashtirish imkonini beruvchi simulyatorlarni yaratamiz. Bu ilg‘or xalqaro tajribalarga mos, zamonaviy va ishonchli o‘quv-tayyorlov vositasidir.

Hozirda kimyo sanoati korxonalarida qanday avtomatlashtirish tizimlari qo‘llanilmoqda?

Kimyo zavodlarida — qazib olish hamda qayta ishlashdan tortib tashish va tarqatishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni qamrab oluvchi keng turdagi avtomatlashtirish tizimlaridan foydalaniladi. Jumladan:

DCS (Distributed Control System, taqsimlangan boshqaruv tizimi)

Bu kimyoviy jarayonlarni uzluksiz nazorat qilish uchun asosiy kalit tizimdir. DCS barqarorlik, xavfsizlik va boshqaruvning yuqori aniqligini ta'minlaydi. Tizim operatorlarga real vaqt rejimida parametrlarni kuzatish va sozlash imkonini beradi. Misollar: Honeywell Experion PKS, Yokogawa CENTUM va boshqalar.

SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition)

Dispetcherlik nazorati va ma'lumotlarni yig‘ish tizimlari taqsimlangan obyektlar ustidan, ayniqsa neft va gaz qazib olish hamda tashishda (quduqlar, nasos stansiyalari, quvurlar) monitoring o‘tkazish uchun ishlatiladi. SCADA operatorga vizualizatsiya, ma’lumotlarni yig‘ish va masofadan boshqarish imkoniyatlarini taqdim etadi.

IIoT-platformalar va raqamli egizaklar

Industrial internet uskunalari (IIoT)ga ulangan sensorlar prognozli texnik xizmat ko‘rsatish, energiya samaradorligini oshirish va texnologik qurilmalarning raqamli egizaklarini yaratish uchun tahlil qilinishi mumkin bo‘lgan katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plash imkonini beradi.

— Qaysi loyiha siz uchun eng murakkabi bo‘lgan?

Har bir loyihada o‘ziga yarasha qiyinchiliklar bo‘lgan, lekin men uchun eng murakkabi OAJ “Azot” (Kemerovo) “Karbamid” zavodi loyihasi edi. Birinchidan, bu ehtimol faoliyatimdagi eng “sovuq” loyiha bo‘lgan (kuladi). Ikkinchidan, karbamid UniSim Design dasturiy ta’minoti orqali modellashtirishda o‘ziga xos murakkabliklarga ega. Chunki bu dastur qattiq moddalar uchun mo‘ljallanmagan va karbamid esa qattiq moddadir. Loyihani hayotga tatbiq etish uchun nostandart yechimlardan foydalanish va dasturdagi cheklovlarga moslashishga to‘g‘ri kelgan. Biroq, qiyinchiliklarga qaramay, loyiha muvaffaqiyatli yakunlangan.

— O‘zbekistonda raqamli simulyatorlar va avtomatlashtirishning rivojlanishi bilan bog‘liq ishlar qanday ketmoqda?

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ham bu borada raqamli yechimlar faol tatbiq etilmoqda. Biz allaqachon bir qator loyihalarni amalga oshirib ulgurdik. Jumladan, Qandim va Uzbekistan GTL. Buni xalqaro standartlarga moslashuv va kadrlarni zamonaviy usullarda tayyorlash yo‘lidagi muhim qadam deb bilaman. Ishonchim komilki, O‘zbekiston kimyo sanoatida raqamli infratuzilmasi eng rivojlangan davlatlar qatoridan munosib o‘rin egallay oladi.

Ziyodbek Ismoilov suhbatlashdi