Овик Мкртчян: Ўзбекистонга сармоя киритиш жамият учун ҳам фойдали

Ўзбекистон саноати учун юзлаб янги ёш муҳандисларни тайёрлаш. Атроф-муҳитга зарарли материалларни қайта ишлаш. Nanoматериаллар. Буларнинг барчаси мамлакатимизда фаолият юритаётган инвесторлар учун атипик лойиҳалар мажмуасидир. Тажрибали тадбиркор Овик Мкртчян эса айнан мана шундай қизиқарли, ғайриоддий ва давлат тараққиёти учун фойдали бўлган соҳаларни танлайди. Ўзбекистондаги 3 миллиард долларгача сармояни қайси соҳага жалб қилиш ва инновацияларга бўлган иштиёқни қандай сақлаб қолиш мумкин? Овик Мкртчяннинг Repost.uz сайтига берган интервьюсида ўқинг.

“Бу датчиклар мия нейронларидаги сигналларни бевосита қабул қилиш ва ушбу жараённи чуқурроқ ўрганиш имконини беради. Бу ноёб ускуна Ўзбекистонда ягона ҳисобланади, - деб тушунтиради Овик Мкртчян бошимдаги махсус ускунани ечиб. Биз Тошкент шаҳридаги Ёшлар ташаббуслари марказида фаолият юритамиз. Олмачи кўчасидаги бу уч қаватли бинонинг ҳар бир хонаси ноодатий технологиялар билан жиҳозланган: голографик қурилмалар, 3D-принтерлар, Microsoftъдан виртуал реаллик қурилмалари, моторли мета-бўшлиқлар, роботлар ва бошқалар.

Ўзбекистоннинг бўлажак ёш муҳандислари учун замонавий марказ асосчиси Овик Мкртчян бўлиб, ташкилот инглиз инвестиция компанияси Гор Investments томонидан қурилган. 1999 йилдан бери компания бутун дунё бўйлаб турли инновацион ва экологик лойиҳаларга сармоя киритиб келмоқда.

Овик Леонардович, айтингчи, нега Ўзбекистонга сармоя киритишга қарор қилдингиз?

Бугунги кунда Ўзбекистонда инвестиция лойиҳалари учун жуда қулай шароит мавжуд. Фаол, инновацион фикрли тадбиркорлар учун ушбу мамлакат сезиларли афзалликларга бой: йирик, доимий ўсиб бораётган бозор, рақобатдан холи соҳалар, кичик солиқлар. АҚШ Давлат департаменти яқинда эълон қилган ҳисоботида Ўзбекистон америкалик сармоядорлар томонидан катта қизиқиш уйғотаётгани, минтақадаги иқтисодий етакчилардан бири сифатидаги салоҳиятини тасдиқлагани қайд этилган. Бу Президент Шавкат Мирзиёев танлаган йўл муваффақиятидан далолат берувчи жиддий омилдир.

Шу билан бирга, хорижий инвестициялар учун қонунчилик даражасида ҳимоя ҳам мавжуд. Инвестор сифатида мен ўзимни хавфсиз ҳис қиламан. Ўрганишга ва ишлашга тайёр бўлган кўплаб иқтидорли ва меҳнаткаш одамларнинг мавжудлиги мен учун катта ютуқ. Дарвоқе, Ўзбекистоннинг асосий ресурси - ёшлар, деб ҳисоблайман. Ўйлаймизки, бугунги ёшлар туфайли мамлакат тез орада қитъада етакчи ўринни эгаллайди. Мен муваффақиятли бизнесменман ва бугун атрофимдаги дунёни ўзгартирадиган лойиҳалар яратиш муҳим. Шу билан бирга, мамлакатда амалга оширилаётган ислоҳотларга ўз ҳиссамни қўшмоқчиман. Қизиқарлиси шундаки, фақат фойда лойиҳа муваффақиятининг кўрсаткичи бўлиб хизмат қилади. Айнан шу сабабдан мен Ўзбекистондаман.

Сизни Ўзбекистон билан яна нималар боғлаб туради?

Шуни айтиб ўтиш керакки, мен шу ажойиб заминда ўсиб улғайганман ва ватанимни чин дилдан севаман. Таржимаи ҳолимда Тоғли Қорабоғда туғилганим ёзилган. Аммо ота-онам мени ёшлигимда Ўзбекистонга олиб келишди. Бу ерда мактабни тугатдим ва университетда ўқидим, дўстлар орттирдим ва ишимни бошладим. Бу ерда мен тадбиркор сифатида ривожланганман. Ўзимни бу минтақага дахлдор ҳис қиламан. Қолаверса, меҳмондўст Ўзбек халқи олдидаги масъулиятни ҳис қиламан.

Шу боис бугун мен бу ерга йирик хорижий сармояларни жалб этиш, аниқроғи, Европа Иттифоқи, Осиё, АҚШ ва Форс кўрфази мамлакатларидаги ҳамкорларни қизиқтириш ҳаракатидаман. Ҳатто Ўзбекистон инвестиция бозорининг ўзига хос элчисиман десам ҳам бўлади. Одамларни Тошкентга келиш  имкониятларини кўриб чиқишга, лойиҳаларда иштирок этишга, мамлакат ривожига ҳисса қўшишга ундайман ва буни бурчим деб ҳис қиламан.

Овик Леонардович, бизга ҳозирда фаолият юритаётган Ёшлар ташаббуслари маркази ҳақида батафсил маълумот берсангиз?

Албатта. Бу менинг фахрим. Биз Ўзбекистон ҳудудида кенг кўламли инновацион лойиҳалар, уларни режалаш ва амалга оширишга тайёргарлик кўришни бошлаган вақтда, кадрлар масаласи кескинлашди. Афсуски, бу фақат бизнинг муаммомиз эмас. Ўзбекистондаги ҳар бир тадбиркор эртами кечми бунга дуч келади. Қувонарлиси, давлат таълим соҳасини ислоҳ қилишнинг устувор йўналиши бўлган ушбу муаммони ҳал қилишга интилмоқда. Лекин пировардида биз тадбиркорлар бу жараёнга ўз ҳиссамизни қўшишни зарур деб билдик.

Марказда Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг жорий йил 20 июнь куни бўлиб ўтган йиғилишини катта эътибор билан кузатдик. Сўнгра Президент: “Иқтисодиётимиз жадал ўсишини таъминлаш учун юқори малакали муҳандислар сув ва ҳаводек зарур”, деди. Бу вақтга келиб қарийб 10 миллион долларлик муҳандислар тайёрлаш учун замонавий ёшлар марказини қуриб, фойдаланишга топширганимиздан хурсандмиз. Бу бизнинг ижтимоий лойиҳамиз бўлиб, яқинда тўлиқ ишлай бошлайди. Нафақат Ўзбекистонда, балки бутун Марказий Осиёда тенги йўқ асбоб-ускуналар ёрдамида мактаб ўқувчилари ва талабаларни энг керакли муҳандислик касбларига ўқитишни режалаштирганмиз.

Дарҳақиқат, жуда қизиқарли жой. Мен ҳеч қачон шаҳримизда бундай ускуналарни кўрмаганман. Ишлаб чиқариш, ҳозирда нима устида ишлаётганингиз ҳақида қисқача нима дея оласиз?

Тез орада Тошкент вилояти Олмалиқ шаҳрида Ўзбекистон учун ноёб завод – “Течнано Innovation” очилади. У ерда молибден триоксид нано кукунини ишлаб чиқарамиз. "Овик Леонардович, оддийроқ нарсани чиқариш ҳам мумкин-ку?" деган савол ўринсиз. Гап шундаки, биз инновациялар ва ўз ихтироларимиз асосида қурамиз. Бизда нодир металларнинг нано кукунларини ишлаб чиқариш бўйича ноу-хау мавжуд. Молибден триоксиди электротехника ва электроника соҳаси учун муҳим аҳамиятга эга бўлиб, кимё саноати, тиббиёт ва қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилади. Мен бундай соҳаларга қизиқаман. Муваффақиятли, фойдали лойиҳанинг ғайриоддий ва мураккаб ғоядан туғилиши бу соф сеҳрдир.

Биз 15 йил давомида технология устида ишладик ва ҳажми 20–80 нанометр бўлган кукун заррасини ишлаб чиқарувчи қурилмамизни яратдик. Nanoтехнологиялар деб шунга айтилади!  Олмалиқ металлургия шаҳри. У ер иш ўринларига муҳтож. 2027 йилгача ишлаб чиқаришни кенгайтириш, бошқа металлардан кукун тайёрлаш ниятимиз. Бу эса иш ўринларини кўпайтиради. Мен бу лойиҳага ишонаман ва албатта сизни фабрикамизда кутиб қоламан!

Албатта, фабрика ҳақида репортаж тайёрлашга ҳаракат қиламан. Овик Леонардович, айтинг-чи, инновацияга бу қадар қизиқиш қаердан пайдо бўлди?

Мен бизнесни анча олдин, 35 йилдан кўпроқ вақт аввал бошлаганман. Барчаси бошқалар каби анъанавий: савдо, таъминот, импорт-экспорт кабилардан бошланган. Жиддий бизнес 30 йил олдин, мен ва шерикларим биринчи транспорт компаниясини ташкил қилганимизда бошланган. Аммо бу ҳам жуда анъанавий эди. Вақт ўтиши билан мен бу соҳада чегарага етганимни англадим. Зерикдим ва қизиқиш ҳам йўқолган эди. Сўнгра янги нарса қилишга қарор қилдим. Банкда ишлашга муваффақ бўлдим ва 1997 йилда вице-президент лавозимига эришдим. Лекин доим ўз банкимни очишни орзу қилардим. Шундай қилиб, 2009 йилда ҳамкорларим билан Осиё Alliance Банкни ташкил қилдик, бу ном сизга таниш бўлса керак. Орзу амалга ошди.  

Кейин эса юқори технологияли ва инновацион бизнесни бошлашга қарор қилдим. Қизиқарли шундай эмасми? Анча вақт олдин, 2000 йилларнинг бошида фармацевтика ва соғлиқни сақлаш соҳасидаги ўзгаришларга қизиқиб қолдим. Натижада бугунги кунда ушбу соҳаларда 30 дан ортиқ халқаро патентларга эга бўлдим. Жамоам билан ажойиб натижаларга эришдик. Мисол учун, биз деярли ҳар қандай вирусни йўқ қилишга қодир бўлган вирусни инактивация қилиш блокини ишлаб чиқдик. Бугунги кунга қадар бу борада чуқур изланишлар олиб борганмиз ва  изланишда давом этамиз. Ҳозирда эса наноматериаллар мени жуда қизиқтириб қўйган.

Овик Леонардович, ишингизда қандай қийинчиликларга дуч келгансиз? Хорижий инвестор сифатида Ўзбекистонда ишлашнинг энг қийин жиҳати нимада?

Ўзбекистондаги фаолият билан боғлиқ жуда оптимистик фикрдаман ва бу борада катта режаларим бор. Бу ҳақда гапиришни истамасдим, аммо интервьюга ростғойликка келишганмиз, шу сабаб биринчи марта очиқ айтмоқчиман. Афсуски, компаниямизнинг мамлакат бозорида фаол ва муваффақиятли фаолият юритиши ҳаммага ҳам ёқмайди. Яқинда рақобатчилар ёки шунчаки ҳасадгўй одамларнинг ҳийла-найрангларига дуч келдик -  бу одамларни танимайман, уларнинг кимлигини фақат тахмин қилиш мумкин холос. Ташаббусларимизни обрўсизлантириш мақсадида интернетда акция ташкил этишди. Турли аноним веб-сайтлар ва Telegram каналларида менинг обрўйимга путур етказишга қаратилган “туҳмат”, ёлғон мақола ва нашрлар пайдо бўлди.

Муаллифлар билан тўғридан-тўғри гаплашиб, мақсадларини билмоқчиман – лекин улар ниқоб ортига яшириниб, ишончсиз сайтларда ўз “ижодларини” давом этишмоқда. Бундай ноинсоф ўйинга дуч келган биринчи ва охирги тадбиркор эмасман деган фикрдаман. Бироқ, ўз обрўйимни ҳимоя қилишга қарор қилдим ва зарур қонуний чораларни кўрдим. Ишончим комилки, Ўзбекистонда қонун ва тартиб ҳукмрон бўлиб, бу ёлғон маълумотни тарқатувчилар ўз жазоларини олишади.

Мамлакатнинг сармоявий муҳити учун тадбиркор ўзини ҳимояланган ҳис қилиши жуда муҳим, акс ҳолда ривожланиш бўлмайди. Менимча, ҳуқуқ-тартибот идоралари хорижий инвесторларни обрўсизлантириш ҳаракатларига қарши жиддий чора кўришлари керак. Менинг шаънимга доғ туширмоқчи бўлганларнинг республика қонунчилигига мувофиқ адолатли жазоланишига истайман. Бу бошқа ишбилармонларга Ўзбекистоннинг мамлакат иқтисодиёти ривожига фойда келтирувчи инвесторларни ҳимоя қила олиш қобилиятини намойиш этади.

Афсуски, сўнгги пайтларда Ўзбекистонда тадбиркорларни шантаж қилиш, маълумотларни манипуляция қилишга уринишлар кузатилмоқда. Лекин ишонтириб айтаманки, бунинг профессионал оммавий ахборот воситаларига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Овик Леонардович, ниҳоят ўз режаларингиз билан ўртоқлаша оласизми?

Мен ўз олдимга жуда катта вазифа қўйдим. Келажакда Ўзбекистонга 3 миллиард долларгача сармоя жалб қилмоқчиман. Агар ҳаммаси режа қилингандек давом этса, лойиҳаларимиз муваффақиятли ишласа ва бошқа инвесторларга ўзига хос намуна кўрсата олса бунга эришиш мумкин деб ўйлайман. Хорижлик ишбилармонларга фақат кўчмас мулк ёки энергетика сектори эмас, инновацион соҳадаги хусусий ташаббус ҳам яхши фойда келтиришини кўрсатмоқчиман.

Агар аниқ режалар ҳақида гапирадиган бўлсак, ҳозирда капролактам ишлаб чиқариш чиқиндиларини қайта ишлаш ва утилизация қилиш заводини ишга тушириш устида фаол ишламоқдамиз. Бу муаммо ҳақида эшитганмисиз? Ваҳоланки, Чирчиқ шаҳри яқинида ушбу хавфли ва зарарли кимёвий чиқиндиларнинг 100 минг тоннага яқини кўмилган. "Капролактам" заводи 15 йиллик фаол фаолиятдан кейин деярли 20 йил олдин ёпилди. Маълум бўлишича, ўттиз йилдан кўпроқ вақт давомида унинг чиқиндилари сақланган, кўмилган ва махсус қабристонларда ҳозиргача сақланади. Улар мелиорация ва табиатда қайта ишланмайди, яъни улар парчаланмайди. Бу чиқиндилар кўмилган бетон конструкция босимсизланса, атроф-муҳит ва инсон ҳаётига катта зарар етиши мумкин.

Биз ушбу чиқиндиларни бутунлай қайта ишлаш имконини берадиган ноёб технологияни ишлаб чиқдик ва патентладик. Мазкур лойиҳа Президент Шавкат Мирзиёевнинг аҳоли учун экологик ва ижтимоий шароитларни яхшилаш борасидаги янги сиёсати, қаттиқ маиший чиқиндиларни қайта ишлаш, қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланиш ва аҳолига қулайлик яратиш бўйича янги қонунлар қабул қилганлиги туфайли амалга ошди. Лойиҳани якунлаб, Тошкент вилоятининг қўриқхона ва курорт зонасининг муҳим бир гўшасини тозалаймиз ва экологик муҳитни яхшилаймиз.

Бизнинг технологиямиз қайта ишлаш жараёнида қўшимча маҳсулотлар – бензой кислотаси ва иситиш мойи олиш имконини беради. Иситиш мойи корхонага умумий фойдаланиш тармоқларига уланмасдан қайта тикланадиган энергия манбаларида ишлаш имконини беради. Бензой кислотаси эса фармацевтика, озиқ-овқат саноати, шунингдек, косметика ва парфюмерия саноатида қўлланилади. Чирчиқдаги кимёвий чиқиндилар атир ва лаб бўёғи саноатига? Қизиқарли шундай эмасми? Жуда. Жамиятга фойда келтиришга имкон берадиган лойиҳалар? Мана нима менда жуда катта қизиқиш уйғотмоқда. Фойда эса муваффақиятнинг ягона кўрсаткичидир.