Китоб босиб чиқариш ихтироси ўрта асрларда Европада демократия ва аристократия ўртасидаги кураш якунланган, гуманизм ва ижод эркинлиги ўсишни бошлаган даврга тўғри келади. Ихтиро ўзига хос инқилобни юзага келтиради, табиийки унинг ҳам ўзига яраша тарихи бор. Китоб чоп этиш борасида энг машҳур инсон — бу, албатта Иоган Гутенбергдир. “100 буюк инсон” лойиҳаси доирасида Европада оммавий равишда китоб босиб чиқарилишига сабабчи бўлган инсон ҳақида ҳикоя қиламиз.
.jpg)
Замонавий китоб чоп этишнинг тўртта асоси мавжуд: матн териш жамланмаси, босиш станоги, типография бўёғи ва китоб босиш учун яроқли материал, масалан, қоғоз.
Қоғоз Хитойда узоқ йиллар олдин яратилган ва Ғарбда ҳам кенг фойдаланиб келинарди — бу Иоганн Гутенберг китоб чоп этиш ускунасини ихтиро қилишдан олдин тайёр ҳолатдаги ягона элемент ҳисобланарди. Хитой манбаларига кўра, иккинчи минг йилликнинг бошида шрифт териш ихтиро қилинган (бунда аввалига махсус пиширилган лойдан, кейинроқ бронзадан фойдаланилган). Гутенберг эса мазкур муаммони мустақил йўл билан ҳал этиб, кўплаб янгиликлар жорий этади. Хусусан, ҳарф теришга мос келадиган металл қоришма топади, литера (босмахона қолипи)ни аниқ қуйиш учун матрица, мой асосида типография бўёғи ва босишга яроқли станок яратади.
Аммо Гутенбергнинг хизмати бошқа ҳар қандай ихтиролардан юқори баҳоланади. У босишда ишлатиладиган барча элементларни самарали ишлаб чиқариш тизимига бирлаштира олганди. Гутенберг қандайдир қурилма, механизм ёки техник қурилмалар сериясини эмас, балки бутун бошли якунланган саноат жараёнини ишлаб чиққанди.
Гутенберг ўзи ким?
Иоганн Гутенберг Майнц патрициялари Фрил Генсфлейш ва Элза Вирих оиласида дунёга келган. Ўрта асрларда Германияда патриция дея юқори қатламга мансуб шаҳарликлар назарда тутиларди. Онаси мато савдогарлари оиласига мансуб, шунинг учун 1386 йилда тузилган Иоганнинг ота-онасининг никоҳи “тенгсиз никоҳ” эди. Майнц герман черковининг архиепископи айнан шу шаҳардан сайлангани боис у муҳим шаҳар ҳисобланарди.
.jpg)
Иоганнинг болалиги ҳақида ҳеч нарса маълум эмас. Тадқиқотчиларнинг мавжуд маълумотларига кўра, у мактабда ўқиган, кейинчалик ҳунармандчилик асосларини ўрганган. Гутенберг Страсбургда заргарлик иши бўйича таълим олган, бунинг учун ундан ўша вақтда профессионал билим даражаси талаб этилган мастер мақомида бўлиши керак эди. Аммо Гутенбергнинг 1434 йилгача бўлган ҳаёти ҳақида маълумотлар жуда озлиги боис у бу даврда нима иш билан шуғуллангани номаълум.
1434 йилдан бошлаб Страсбургда яшайди ва ярим қимматбаҳо тошларни силлиқлаш ва кўзгулар тайёрлаш билан шуғулланади. Тахминларга кўра, у айнан шу ерда китоб чоп этувчи ускуна устида тажрибаларини ўтказди. 1438 йилда у ўзининг шогирди Андреас Дрицен ва бошқалар билан биргаликда Страсбургда кўзгу ишлаб чиқариш, шунингдек, қандайдир махфий “санъат корхонаси”ни тижорат мақсадларида амалга ошириш бўйича шериклик тузади. Шериклик фаолияти охир-оқибат Дриценнинг меросхўрлари Андреаснинг ўлимидан кейин Гутенбергга қарши даъво киритиш ҳамда 1439 йилда судда Гутенбергнинг ғалаба қозониши билан якунланади.
Мазкур корхонада амалга оширилган жараёнларга боғлиқ айрим маълумотлардан Гутенберг бу вақтда ўз ихтироси борасида анча илдамлаб кетганини тахмин қилиш имконини беради. Чунки Гутенберг ишининг техник жиҳатига боғлиқ маълумотларни қаттиқ сир тутган ва материалларда жараён “бу иш”, “уни бажариш” ва ҳоказо кўринишда келтирилган. Суд қайдлардан Гутенбергнинг устахонаси айнан нима билан шуғулланганини англаб олиш қийин. Протоколлардаги айрим сўзлардангина бу вақтда ихтирочи ўзининг оламшумул янгилиги қаршисида турганини билиш мумкин.
Матнларда пресс, қўрғошин, шакл қуйиш, “бўрттирма” ёки “босма” сўзлари келтирилган. Ишга оид материаллар таҳлили шуни кўрсатадики, 1438-1439 йилларда Гутенбергда қандайдир пресс бўлган, бу китобни босиб чиқаришга мўлжалланган нусха бўлиши ҳам мумкин.
Биринчи китоб
1448 йилда ўзининг она шаҳри Майнцга кўчиб ўтган Гутенберг орадан икки йил ўтиб тадбиркор, эҳтимол судхўр Иоган Фуст билан шартнома тузади. У Фустдан 6 фоизли устама билан 800 гулден (пул бирлиги) олиб, унга ишлаб чиқаришни йўлга қўйиши учун ҳар йили 800 гулдендан бериб туриш бўйича келишувга эришади: бутун типография эса Гутенберг ва Фуст ўртасида тенг тақсимланиши керак эди. Гутенберг асосий сармояни қўлга киритади, аммо уни бўлиб-бўлиб олади. Фуст айланма капитални беришдан мутлақ бош тортади ва 1452 йилдаги қўшимча келишувга кўра, ҳар йили 800 гулден ажратиш мажбуриятидан озод этилади.
Маблағнинг бу қадар чеклангани, тажрибали ишчилар йўқлиги, керакли асбоб-ускуналар етишмаслигига қарамай, Гутенберг сезиларли муваффақиятга эришади. 1456 йилга қадар у камида беш хил шрифтларни қуйиб, Элий Донатнинг лотин грамматикасини, бир нечта индулгенсия ва охир-оқибат 36 ҳамда 42 қаторли иккита “Инжил”ни чоп этади.
.jpg)
Иоган Гутенберг Фустга фоизларни тўлай олмагани учун судхўр уни судга беради. Жараён Фустнинг қасами билан якунланган бўлиб, у нотариус Гелмасберг томонидан 1455 йил 6 ноябрда рўйхатга олинган; мазкур актнинг асл нусхаси Гутенберг китоб чоп этишни йўлга қўйган инсон эканини тасдиқловчи муҳим ҳужжат ҳисобланади. Суд қарорига кўра, типография барча асбоб-ускуналари билан Фустга ўтади ва Гутенберг барчасини нолдан бошлашга мажбур бўлади.
Шундай қилиб Гутенберг ўз ихтироси устидаги монополияни қўлдан бой беради. Бундан шароитда у бадавлат рақобатчисига қарши кураша олмасди, шу сабабдан ҳам типографияни ёпишга мажбур бўлади. 1462 йил 28 октябрь куни Майнцда юз берган ёнғин ва ўғриликдан кейин Гутенберг бошқа босмахона соҳасида ишламайди, орадан уч йил ўтган Майнц архиепископи кекса Гутенбергга умрбод мулк, дон ва вино ҳадя қилади. Гутенберг 1468 йил 3 февраль куни вафот этади ва Майнцдаги франсисканлар черковига дафн қилинади.
Гутенберг ихтиросининг аҳамияти
Гутенбергнинг ихтироси ҳар қандай шаклдаги китобни чоп этиш муаммосини ҳал этгани билан аҳамиятли; у китоблар нархининг тушишига ва иш жараёнининг енгиллашишига олиб келганди. Босмахона биринчи навбатда нусха кўчирувчи роҳибларни ишсиз қолдирган эди. Бундан фақат муқоваловчилар зарар кўрмайди. Иоганн Гутенберг ва бошқа типографлар китобларни муқоваланмаган ҳолда чоп этар, муқовани ўқувчининг ўзи тайёрлаб олиши талаб этиларди.
Роҳиблар Гутенберг ихтиросини “иблис ижоди”, ихтирони эса “шайтон хизматкори” дея эълон қилиши мумкин эди. Бундай хавф ростан ҳам мавжуд бўлиб, босма ҳолатда чоп этилган “Инжил”нинг Кёльнда ёқиб юборилгани бунга исбот бўла оларди. Ихтиро натижасида “Инжил”дан барча фойдалана бошлайди — эндиликда у оддий одам қўли етмайдиган китоб эмасди.
Изоҳ (0)