“Дарё.uz” нашри АCWА Power компаниясининг ижрочи директори Марко Арчелли билан интервью ташкил этди. Интервьюда Ўзбекистоннинг яшил энергетика секторига киритган трансформатив сармояларини, директор Марко Арчеллининг соҳа юзасидан билдирган фикрлари ҳамда БМТ бош котиби Антониу Гутерришнинг яқинда Ўзбекистонга уюштирган ташрифи юзасидан мулоҳазалар билдирилган. Мазкур суҳбатдан ташаббуслар Ўзбекистоннинг барқарор энергетикага ўтишига қандай туртки бераётгани ва глобал декарбонизация саъй-ҳаракатларига қандай ҳисса қўшаётгани ҳақидаги тушунчалар ўрин олган.
— Ўзбекистонда ҳозирда энергетика соҳасида “яшил” ва барқарор тармоққа кенг кўламли ўтиш жараёни давом этмоқда. Бугунги суҳбатдошимиз Ўзбекистоннинг сектордаги энг йирик инвесторларидан бири АCWА Power бош директори Марко Арчелли. Охирги марта сиз билан Инвесторлар форумида суҳбатлашгандик ва жуда қисқа вақт ичида яна Ўзбекистонга ташриф буюрдингиз.
Юртимизга қилган навбатдаги ташрифингиз боиси ҳамда жаноб Антонио Гуттерриш билан тадбирлар қандай ўтгани ҳақида сўзлаб берсангиз. Rivercide Solar лойиҳаси павильонига ташрифингиз қандай бўлди?
— Ҳақиқатан ҳам, сиз таъкидлаганингиздек, бу ерга қайтиш мен учун жуда ҳайратланарли имконият бўлди, чунки Жаноби Олийлари, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти бош котиби Тошкентга ташриф буюрганди. Энергетика вазири мамлакатдаги электр энергияси ишлаб чиқарадиган энг йирик қуёш энергияси заводларидан бири бўлган заводга боришда унга ҳамроҳлик қилди. Ушбу завод жуда катта батарея сиғимига эга. Шундан келиб чиқсак, менимча, ҳукумат ҳақиқатан ҳам мамлакат энергия алмашинуви ва декарбонизация соҳасида амалга ошираётган барча ишларни кўрсатишни астойдил хоҳлади ва бу жуда ажойиб — деди Марко Арчелли
— Декарбонизация ва “яшил” энергияга ўтиш ҳақида гапирадиган бўлсак, Ўзбекистон бу борада жуда қаттиқ ишламоқда ва минтақадаги қўшниларига нисбатан қиёсий устунликка эришишга ҳаракат қилмоқда. Риверсиде лойиҳаси, 200 мегаваттли электр станцияси ва сизда мавжуд бўлган бошқа лойиҳалар бу мақсадларга қанчалик таъсир қилади?
— Биз Ўзбекистоннинг энергетика соҳасидаги энг йирик инвесторлариданмиз. Бизда аллақачон 3000 мегаваттли тузилмалар ишлаб турибди. Режадаги эришилиши керак бўлган қувват эса 11 гигаваттдан кўпроқ, яъни 2030 йилгача 11 000 мегаваттли инфратузилма қурамиз. Бунга қуёш станциялари, шамол станциялари, аккумуляторлар сақлагичлари ва бирлашган тармоқлар киради. Кўряпсизки, бу турли хил технологиялар аралашмаси бўлиб, Ўзбекистон учун қуёш массаси кўп бўлган ёзда талабни қондириш учун энг яхши вариантдир, лекин қишда, албатта, совуқ об-ҳаво бўлади ҳамда талаб ошади. Бу пайтда эса энергия қувватлари шамолдан манба сифатида фойдаланади. Қувват сақлагичларида тўпланган энергиядан фойдаланишга ўтилади. Газ билан ишлайдиган комбинациялар цикли ҳам ишга тушади. Бу жуда юқори самарали завод. Умуман олганда, бу Ўзбекистоннинг бутун тизимни ёшартириш ва бу учун ишлатиладиган газ ва ундан ҳосил бўладиган эмиссиянинг 50 фоизга яқинини тежаш режасининг бир қисмидир. Мен дастур жуда ажойиб эканини кўрмоқдаман, — дейди АCWА Power ижрочи директори.
— Сизнингча, бу лойиҳалар ҳақиқатда қанчалик “яшил”? Чунки қуёш, шамол турбиналарининг қайта тикланувчанлиги борасида баъзи мунозаралар мавжуд, бу мунозаралар трубиналарни яратиш учун ишлатиладиган материаллар борасида юзага келган. Бундай таъсирни қандай баҳолай оласиз?
— Ҳа, баҳс-мунозаралар кучли, лекин охир-оқибат, бугунги кунда биз ўрнатишимиз мумкин бўлган энг барқарор энергия турлари мавжуд. Биз уларни шунчаки қандайдир идеология асосида ўрнатмаймиз. Бундан ташқари, улар бугунги кунда сиз ўрнатишингиз мумкин бўлган энергиянинг энг арзон ва тез ташкил этилувчи шаклидир. Агар сиз эмиссиядан қутулиш учун имкон қадар тезроқ ҳаракат қилмоқчи бўлсангиз ва иқтисодиётни рағбатлантириш учун арзон энергияга яратишни истасангиз, бу сиз қуришингиз шарт бўлган лойиҳадир. Хўш, нима учун Ўзбекистонда бундай имкониятлар мавжуд деб ўйлаяпмиз?
Биз гувоҳ бўлган нарса шуки, инвестициялар ўсмоқда. Шунинг учун энергетика тизимининг янада хавфсиз, арзон, барқарор ишлаб чиқариш турига ўтилиши билан сиз нафақат электр энергетика тизимини, энергия тармоғини яхшилайсиз, балки ўзингизга кўпроқ инвестициялар жалб эта бошлайсиз. Биз Саудия Арабистони компаниясимиз. Бизнинг лойиҳаларимиз кўп. Юқори суръатдаги иш тезлиги туфайли бу ерда ҳамма ресурслар жуда тез бирлашмоқда, шунинг учун натижалар кўриняпти. Бу эса эндиликда Саудия Арабистонининг мамлакатга дата марказлардан тортиб бошқа турдаги инвестицияларгача бўлган кейинги сармояларини жалб қилмоқда.
— Ва улар жуда хилма-хил.
— Шундай.
— Бу жуда қизиқ. Менимча, яна бир муҳим омил, Ўзбекистон энергия тармоғи. Тармоқнинг ўзи анча эскирган ва ҳали капитал таъмирдан ўтмаган. Тармоқ ва турли лойиҳаларни мувофиқлаштиришда муаммоларга дуч келмадингизми?
— Ҳозирча биз муаммоларни кўрмадик. Бу борада ҳеч қандай муаммо йўқ. Ўйлайманки, ижобий белгилардан бири — бу электр тармоғи маҳаллий ишлаб чиқариш мумкин бўлган ҳамма нарсани ўзлаштира олишига ишонч ҳосил қилиш учун ҳукумат ва, хусусан, Энергетика вазирининг катта эътиборидир. Бу янги тарқатиш линияси, электр узатиш линияси орқали амалга оширилади, шунингдек, энг йирик инвесторлардан бири бўлган аккумулятор захиралари орқали ташкил этилади, — дейди Марко Арчелли.
— Тўлиқ салоҳиятга эришиш ҳақида гапирадиган бўлсак, АCWА Power Ўзбекистонда қандай узоқ муддатли мақсадларни кўрмоқда?
— Биз ҳақиқатан ҳам ҳукуматнинг ҳамкори бўлишни хоҳлаймиз ва мен конференциялар, тадбирлар, ҳаттоки Тошкент форумида бўлганимда айтмоқчи бўлган нарсам – Ўзбекистондан Саудия Арабистони билан биргаликда жаҳондаги намуна сифатида фойдаланишдир. Мамлакат янги энергияга тез ва конструктив тарзда ўтади, шунинг учун лойиҳалар қисқа муддатда яхши натижа кўрсатмоқда.
Бу лойиҳалар ҳамкори эканлигимиздан фахрланамиз. 11 гигаваттдан ортиқ инвестициялар билан биргаликда 15 миллиард долларга яқин инвестиция киритилади. Бу нафақат энергия тизимига пул сарфлаш, балки қурилиш соҳасида муҳим иш ўринларини яратиш имконини беради. Биз ўн минглаб иш ўринлари ҳақида гапиряпмиз.
Биз амалга ошираётган яна бир нарса — бу лойиҳаларда ишлаши мумкин бўлган кадрларни ривожлантиришдир. Уларнинг салоҳиятини оширяпмиз. Сирдарёдаги электр станциямизга жуда яқин жойлашган Ширин коллежи ҳомийларидан биримиз. У ерда бугунги кунда 350 га яқин ўзбекистонлик ёшларни ўқитяпмиз, улардан баъзилари аллақачон электр станцияларимизда ишга ёлланишни бошлади, бу дастур биз ишга киришгунга қадар талабалар тайёр бўлиши учун анча йиллар олдин молиялаштирила бошланган. Кадрларнинг тахминан 25-26 фоизини ёш хотин-қизлар ташкил этади, ишчилар таркиби хилма-хил. Ўйлайманки, бу сиз амалга ошираётган аниқ лойиҳалардан ташқари, мамлакатда кадрларни тайёрлаш сифатини ошириш учун ҳисса қўшишга ёрдам беради, — дейди у.
— Ҳа, анча барқарор ва самарали.
— Тўғри.
— Шунингдек, сиздан бу ерда мавжуд бўлган бошқа лойиҳалар бўйича ҳам маълумот олмоқчи эдим, чунки АCWА Power’да жуда катта инвестициялар портфели мавжуд. Сиз нималар содир бўлаётгани ҳақида бир оз тушунча бера оласизми?
— Юқорида айтиб ўтганимдек, биз турли хил технологияларга сармоя киритишни режалаштирмоқдамиз. Албатта булар қайта тикланадиган энергия, шамол ва қуёш ресурслари бўлади. Менимча, шамол энергияси қуёшдан кўра кўпроқ, мамлакат жуда кўп ҳажмда бу табиий ресурсга эга. Шунингдек, энергияга талаб энг юқори чўққисига чиққанда шамолнинг йиллик ўртача интенсивлиги ҳам ошган бўлади. Мамлакатда ресурсларнинг яхши мувозанати мавжуд. Биз энергия тармоғи ва ундаги ўзгаришлар ҳақида мунтазам сўраб боряпмиз. Батарея сақлагичлари ҳамда бирлашган цикллар устида иш олиб боряпмиз. Бу лойиҳалардан баъзилари мамлакатнинг ғарбий қисмида амалга оширилади. Яқинда Қозоғистон ва Озарбайжон энергияни Европага экспорт қилиш тўғрисида шартнома имзолангани ҳақида эшитдик. Ўйлаймизки, электр энергиясининг бир қисмини маҳаллий ягона харидор бундай тарзда сотиши мумкин.
Биз ривожлантирмоқчи бўлган ян бир нарса — бу “яшил” водород корхонаси, у аллақачон қурилмоқда. Шундай қилиб, биз асосан қайта тикланадиган энергияни оламиз, кейин сувни водород ва кислородга айлантирадиган электролизаторга ишлаб чиқариладиган электр энергиясини йўналтирамиз. Бу Ўзбекистонга маҳсулотларни “яшиллаштириш”, кейинчалик Европа ва бошқа мамлакатларга экспорт қилиш имкониятини беради. Бугунги кунда бу нафақат Марказий Осиёда, балки бутун дунёда биринчи ўринда турадиган вазифадир.
Биз Европанинг савдо тўсиғига бўлиб турган углерод чегараларини тартибга солиш механизмини қандай ўрнатаётганини биламиз. Агар сиз хориждаги яшил манбалардан фойдаланиб маҳсулот ишлаб чиқармасангиз, уларни Европага импорт қилиш учун солиқ тўлайсиз. Шу тариқа Ўзбекистон Европага энг арзон экспортёрлардан бирига айланади. Шунинг сабаб, фикримча, ҳукумат қилаётган иш жуда истиқболли, — дейди компания ижрочи директори Марко Арчелли.
— Улар минтақавий қўшниларига нисбатан анча яхши қиёсий устунликка эга бўлади.
— Албатта.
— Жаҳон савдо ташкилоти бош директори билан гаплашганимда у худди шу нарса — Ўзбекистон ушбу “яшил” энергияни ишлаб чиқариш қобилиятидан қандай фойдаланиши кераклиги ҳақида гапирди. Менимча, сиз айтганингиздек, жараён тўғри йўлда кетмоқда. АCWА Power бу энергиянинг ягона инвестори эмас. Бизда Хитой компаниялари, БААнинг Mazdar компанияси бор, уларнинг барчаси бунга интилмоқда. Лекин билишимча, АCWА Power энг йирик ҳамкорлардан бири.
— Ҳа, менимча, биз амбицияларга жавоб бериб, ишга тушириш учун белгиланган муддатда лойиҳаларни бажарган компания сифатида ҳукумат ишончини қозонмоқдамиз. Бу жуда муҳим нарса. Энг муҳими — бу ишонч, — дейди Марко Арчелли.
— Мен сиздан бошқа нарсани сўрамоқчи эдим, ўз имкониятларингиз доирасида сиз кўп йиллар давомида энергетика соҳасида ишлагансиз ва Халқаро энергетика ассоциациясида мутахассис ҳам бўлгансиз. Атом энергетикаси бу ернинг энергетика секторига қандай таъсир қилиши мумкинлиги ҳақида сўрамоқчи эдим, чунки Ўзбекистон Росатом билан электр станцияларини қуриш бўйича бир қанча шартномалар имзолаган ва кўпчилик ядровий энергия фойдаланиш учун энг “яшил” энергиялардан бири эканлигини таъкидлаган. Сиз бу фикрга қандай қарайсиз?
— Фаолиятимда энергиянинг ҳар бир турини ишлаб чиқарувчи компанияларни бошқарганман. Мен ҳатто нефтгаз соҳасида ҳам ишлаганман. Словакия, Словениядаги атом электр станцияларини бошқарганман. Шунингдек, кўмир, гидро, қуёш, шамол, геотермал электростанциялари бошқарувида бўлганман. Иш фаолиятим давомида олган тажрибаларимдан келиб чиқиб айтишим мумкинки, ягона ечим йўқ. Атом энергияси ечимнинг бир қисми эканлигига ишонаман.
Ҳар бир давлат ядровий энергиядан фойда олади, маҳаллий шароитга қараб, албатта. Бугунги кунда ядровий реакторлар кўп эмас. Шунинг учун уни қуриш жуда қимматга тушади. Мен бу лойиҳани ечим эмас, балки потенциал тўлдирувчи деб ўйлайман. Агар сизда қайта тикланадиган энергия кўп бўлса, уларни ишга тушириш ҳақида ўйлашингиз керак. Ва яна бир жиҳат шундаки, ядро асосий юк сифатида ишлайди. Уни энергиянинг асосий юк қисми сифатида ишлатиш ва мувозанат сақлаш жуда муҳим. Агар ядровий энергия муқобиллари билан комбинация қилиб бошқарилса, мен чинакамига ядро лойиҳаси тарафдориман, — дейди у.
— Навбатдаги саволим шуки, қайта тикланадиган энергияларнинг аксарияти муҳим тарзда сув захирасига муҳтож. Қуёш панеллари мунтазам тозаланиб, совитилиб туриши керак. “Яшил” водород заводларида эса сувдан молекулаларни парчалаш учун ҳам фойдаланилади.
Ядро энергияси реакторларни совитиш учун сувдан фойдаланилади. Марказий Осиё сув инқирозини бошдан кечирмоқда ва тез орада қурғоқчиликка дучор бўлиши мумкин. Бу лойиҳага қанчалик таъсир қилади?
— Сиз ажойиб фикр билдирдингиз. Айни шу ўринда айтиш керакки, шамол ва қуёш панеллари совитиш учун сувга муҳтож эмас. Ядро энергиясида эса у катта миқдорда талаб этилади. Албатта, сув асосий манба сифатида керак. Бунда шамол ва қуёш энергиясига ўтиш энг самарали усулдир. Айтганча, АCWА Power ҳам дунёдаги энг йирик сувни туздан тозалаш компанияси ҳисобланади. Биз Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликлари, Уммон, Баҳрайндаги талабнинг тахминан 20-30 фоизини таъминлаб берамиз ва яқинда кўрфаздан ташқарида, Сенегалда биринчи шартномани имзоладик. Бизда ҳақиқатан ҳам бу соҳада тажриба бор, аммо Ўзбекистонда эса унча кўп ишламаганмиз. Биз Қозоғистонда, Озарбайжонда, Каспий денгизи бўйида бу борада потенциал имкониятлар қидиряпмиз. Лойиҳаларимиз сувга бўлган стрессни енгиллатишга ёрдам бера олади, — дейди Марко Арчелли.
— Хўш, дейлик мен Намибияданман ва биз канализация сувини қайта ишлатамиз. Сизда худди шу каби технология мавжудми ёки йўқми, билмайман. Бу борадаги мурожаатларни ҳам кўриб чиқасизми?
— Албатта, биз буни тўғридан тўғри амалга оширмаймиз. Технология ҳар доим мавжуд, энергия ҳам ҳамма ерда бор. Шундай экан, сувни аввало исроф қилманг, сўнгра уни иложи борича қайта ишлатинг. Ҳа, бемалол фойдаланиш мумкин бўлгунга қадар қайта ишланг. Саудия Арабистонида битта лойиҳамиз бор, бу жуда катта лойиҳа. У “Қизил денгиз” глобал комплекси деб аталади. Бу сайёҳлик маскани ўтган йили очилган. У ажойиб ва чиройли меҳмонхоналардан иборат, тез орада улар яна кўпаяди. Бу лойиҳа бўйича ҳудуд тўлиқ қайта тикланадиган энергия билан таъминланган, бу каби лойиҳа дунёда ягона. Лойиҳа 500 мегаватт қувватга эга, 1,2 гигаватт/соат батарея захиралари мавжуд. Биз бу тармоққа барча коммунал хизматларни жалб қилдик. Бу шуни англатадики, биз 100 фоиз қуёш энергиясидан фойдаланган ҳолда сувни туздан тозалаш дастурини амалга оширяпмиз.
Яна чиқинди сувни қайта ишлашни ҳам амалга оширамиз. У ерда ўрнатилган тизим меҳмонхоналар ва фуқаролар яшайдиган квартиралардан оқава сувларни қабул қилиб олади. Бу тармоқнинг ўзида 15 000 киши ишлайди. Бундан ташқари, барча ташриф буюрувчилар ҳудудда истиқомат қилади. Биз оқава сувнинг барчасини оламиз ва махсус ҳавзаларга юборамиз. Ҳавзаларда Саудия Арабистони Энергетика вазирининг нефть барқарорлиги дастури билан биргаликда ишлаб чиқилган мембраналар мавжуд. Мембрана дастури бу энергия алмашинуви учун нефтдан юқори даражада фойдаланиш дастуридир. Уни ёқиб тутун чиқаргандан кўра, чиқинди сувни филтрлайдиган жуда илғор пластмассаларни ишлаб чиқарамиз. Маҳсулот ўзидан фойдали экстрактлар қолдиради. У эса нисбий намликка эга ботқоқлик қатлам яратади. Унинг воситасида биз чўлларни “яшиллаштиряпмиз”. Ботқоқлик сув эса кейинчалик “Қизил денгиз” комплексидаги қўриқхонага боради. Бу ерда эса 30 миллион ўсимлик ва буталар етиштирилади. Улардан курортларни ободонлаштириш учун фойдаланилади. Бу ажойиб ғояларимиздан бири, сувдан ичимлик сифатида ҳам, суғориш ёки бошқа эҳтиёжлар учун ҳам фойдаланиш мумкин, — дейди АCWА Power компанияси ижрочи директори.
— Бизнинг ҳолатда ҳам чўлни кўкаламзорлаштириш мумкин экан-да? Бу ақлга сиғмайди! Ўйлайманки, ушбу ҳаракат изоляция қилинган “яшил” тармоқдан ташқарида бўлса, кўпроқ жойларга шунга ўхшаш сармоя киритиши мумкин бўлади.
— Албатта, сиз Саудия Арабистонига ташриф буюришингиз керак экан.
— Мен буни таклиф сифатида қабул қиламан. Катта раҳмат.
— Ҳар бир нарсани инобатга олиб айтадиган бўлсак, Ўзбекистон соҳада катта устунликка эришиши мумкин, нафақат минтақада, балки халқаро миқёсда ҳам. Агар у ўзининг “яшил” энергиясини экспорт қилиш имкониятига эга бўлса, бутун дунё бўйлаб бозорларга кира олади ва бундан ҳақиқатан ҳам манфаат кўра олади, — дейди Марко Арчелли.
Суҳбатни “Дарё” журналисти Тавней Эргашбаева олиб борди
Изоҳ (0)