Жаҳонда кўринмас эпидемия деб аталаётган иккинчи типдаги қандли диабет касаллигининг хавфи кундан кунга ортиб бормоқда. Буни тобора ортаётган беморлар сонидан ҳам билиш мумкин. Ачинарлиси, мазкур касалликнинг ёшларда ҳам учраб бораётгани хавфнинг икки баравар юқорилигидан далолат бермоқда.
“Дарё” мухбири эндокринолог Раушания Бегишевадан қандли диабетнинг дастлабки жараёни ва унинг олдини олиш борасида қилиниши лозим бўлган ишлар ҳақида суҳбатлашди.
— Айни кунларда юртимизда ортиқча вазн ва қандли диабет билан касалланиш бўйича аҳвол қандай?
— Академик Тўрақулов номидаги республика ихтисослаштирилган эндокринология илмий-амалий маркази маълумотларига кўра, иккинчи турдаги диабетга чалинган 350 мингга яқин бемор бор. Аслида бу рақамлар бир неча бараварга кўп бўлиши эҳтимоли юқори.
Агар аёлнинг бел айланаси 80 см дан, эркакники 90 см дан ортиқ бўлиши хавотирли. Бел ҳажмининг ошиши инсулинга сезувчанликни кўрсатади, бу эса кейинчалик 2-тоифа диабетга олиб келади. Афсуски, семиришга мойил бўлганлар сони камайиш ўрнига ўсиб бормоқда. Мен буни тобора кўпайиб бораётган беморлар сонига қараб айта оламан.
— Эндокринология нуқтаи назаридан вазн ортиши ва қандли диабет ривожланишининг асосий сабаблари нимада?
— Вазн ортиши сабабининг энг биринчи омили нотўғри овқатланиш — ширинликлар, шакарли ичимликлар, қандолат маҳсулотлари, озуқада ноннинг кўплиги. Рационда ёпган нон, чой ва шакар устунлик қиладиган маҳсулотлар эртами-кечми жиддий муаммоларга олиб келади.
Тушунаман, биз нотўғри деб атаётган овқатланишнинг сабаби маблағнинг етишмаслиги билан ҳам боғлиқ. Биз мева ва сабзавотларга бой юртда яшасак-да, афсуски, нон ва шакарни кўпроқ афзал кўрамиз. Яна бир жиҳати жисмоний фаоллик кундалик ҳаётдан чиқиб бормоқда. Шунингдек, меъёридан ортиқ овқатланиш ва ширинликларга ружу қўйиш ҳам ортмоқда.
— Тўғри овқатланиш рационига кўра кунига неча грамм шакар истеъмол қилиш керак? Шакардан бутунлай воз кечиш мумкинми?
— Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, кунига тахминан 50 грамм шакар истеъмол қилиш тавсия этилган. Бу кунлик калория истеъмолининг 10 фоизига тенг дегани. Айтайлик, сиз кунига 2 минг калория истеъмол қиласиз ва 10 фоизи айнан шу 50 грамм бўлади. Бунда ширин ва қуритилган мевалар, шарбатлар, йогуртлардан оладиган ҳамда озиқ-овқатга қўшиладиган шакар ҳам ҳисобга киради.
Шакарсиз ҳам ҳаёт кечириш мумкин. Қайтага, яшаш осонроқ ва соғлом бўласиз. Ширин мевалар, асал ёки қора шоколад шаклида ширинликлардан бутундай воз кечиш шарт демайман. Лекин ҳамма нарсани меъёри бор. Табиий шакарни кундалик истеъмолдан чиқариб кўринг, натижани жуда тез сезасиз.
Кўпгина беморлар ширинлик емаслик фикрлаши, ишчанлиги салбий таъсир қилиши ва бу ўзини ёмон ҳис қилишига олиб келишини айтади. Бундай ҳолатда тавсиям шундай бўладики, биринчи навбатда ширинликка бўлган иштиёқ сабабини эндокринолог ва бошқа мутахассислар билан биргаликда аниқлаш ва шунга қараб муаммога ечим излаш лозим. Бу микроэлементларнинг етишмаслиги, гормонал касалликлар ёки ичак микрофлорасининг бузилиши бўлиши ҳам мумкин. Одатда соғлом инсон ширинликларни унчалик даражада хоҳламайди.
— Чет элда жуда кўп машҳур маҳсулотлар ёрлиғида “шакарсиз” ёки “шакар миқдори камайтирилган” деган ёзувга кўзимиз тушади ва бу ишлаб чиқарувчига рақобатда устунлик берадиган омил сифатида қаралади. Бизга бундай ёндашувлар ҳали кириб келганича йўқ. Шундай шароитда яхши маҳсулотни ёмонидан ажратиш кўникмасини қандай шакллантириш керак?
— Инсоннинг ўз соғлиғига бўлган қарашларини ўзгартириш керак. Мен ҳар доим беморларимга ўз касалликларини ўз пулларига сотиб олишларини айтаман. Истеъмол қилган ҳар бир маҳсулотга онгли равишда, тўғри ёндашиш керак. Ҳозир ширинлик жиддий таҳдид бўлиб туюлмаслиги мумкин, лекин секин-аста йиғилиб бориб каттароқ муаммоларга олиб келади.
Менимча, истеъмолчиларга озиқ-овқат ёрлиқлари ва белгиларига эътиборли бўлиш, уларнинг ратционидаги калория ва шакарни ҳисоблашни ўргатиш соғлом турмуш тарзига тарғиб қилишдаги тўғри йўллардан биридир.
Ширинликларни истеъмол қилишининг ўз вақти ва тартиби бор. Масалан, оч қоринга ширинлик ейиш мутлақо мумкин эмас. Бу қондаги инсулинни кўтариб юборади. Шунинг учун озроқ салат истеъмол қилиб, шакарсиз чой ва қаҳва ичишга одатланиш самара беради.
Яна бир муҳим жиҳат — одамларни танлашга ўргатиш керак. Озиқ-овқат маҳсулотларини танлаш соғлиқ ва касаллик ўртасидаги танловдир.
— Ҳозирги кунда табиий шакар ўрнини босувчи, ўзида турли моддаларни сақловчи ўсимликлар таклиф этилмоқда. Бу шакар ўрнини босиши мумкинми?
Менимча, энг хавфсизи стевия ўсимлигидир. Стевия мураккабгулдошларга мансуб кўп йиллик ўтсимон ўсимлик бўлиб. унинг баргида сахарозага нисбатан 150—300 баробар юқори бўлган қимматбаҳо стевиозид моддаси бор. Аччиқ таъмли, ҳамма ҳам уни ёқтирмайди, лекин у табиий ва хавфсиз.
— Ҳукуматнинг 2024 йил 1 апрелдан бошлаб таркибида шакар бўлган ичимликлар учун акциз солиғини жорий этиш бўйича таклифи Олий Мажлиснинг иккала палатаси томонидан маъқулланди. Айтинг-чи, бундай тартиблар соғлом турмуш тарзини тарғиб қилишга, хусусан, ортиқча вазн ва диабетга қарши курашишга қанчалик ёрдам беради?
Шакарни истеъмол қилишни чеклаш ғояси ёмон эмас. Лекин бу иш берармикан? Тўғри, одамлар ичимлик учун аввалгига қараганда кўпроқ пул тўлаётганини тушунади ва бу қайсидир маънода истеъмолчини ундан қайтариши мумкин. Яна бир жиҳати акциз солиғи фақатгина рўйхатдан ўтган яъни сертификатланган маҳсулотлар учунгина қўлланади. Бундай тоифадаги маҳсулотларни қандайдир тарзда назорат қилиш мумкин. Лекин бунга параллел равишда лицензиясиз ва контрабанда маҳсулотларни ҳам назардан қочирмаслик, уларни солиқ органлари доимий равишда назоратда ушлаб туришлари керак бўлади.
Амалиётда сал бошқачароқ — одамлар бирор нарсадан воз кечишдан кўра, уни ўрнини босувчи арзонроғини сотиб олишни бошлайдилар. Мен иқтисодчи эмасман. Шахсий фикрим шуки, солиқ органлари арзонроқ турдаги, таркибида шакари бор бўлган ичимликларни олиб киришда қандайдир бўшлиқлар қолдирмаслиги керак. Агар ундай қилинмаса, Ҳукумат қўлламоқчи бўлган тартиб маъносиз бўлиб қолади. Мен бундай акциз солиғини жорий этган мамлакатлар статистикасини кўриб чиқдим — баъзи жойларда бу яхши, бошқаларида эса фойдали бўлмаган.
Тўғри, акциз солиғи тадбиркорларни маҳсулотлардаги шакарни камайтиришга ундайди. Фақатгина ичимликлар бу ерда ҳеч нарсани ҳал қилмаслигининг эҳтимоли юқори. Бундай тартиб нафақат ичимликларга, балки қандолат маҳсулотлари, йогурт, сутли коктейллар, ширинликлар ва бошқа пишириқларга ҳам татбиқ этилишини фойдадан ҳоли бўлмайди.
— Сизнингча, нотўғри овқатланиш ва ортиқча вазнга қарши курашишда қандай чоралар кўриш зарур?
Баъзи маҳсулотлар нархининг ошиши одамлар шакарни камроқ истеъмол қилишига кафолат бермайди. Инсон ўз соғлиғи ўз қўлида эканлигини тушуна бошламагунча ҳеч нарсага эришиб бўлмайди. Бировни соғлом бўлишга мажбурлаш мумкин эмас.
Одамларга кўпроқ маълумот етказишимиз шарт. Ишлаб чиқарувчиларни шакарни камайтиришга, зарарли қўшимчаларни олиб ташлашга, ёғ миқдорини камайтиришга ва буларни ёрлиқларда акс эттиришга ундашимиз керак. Маҳсулотларни танлаш, яхшисини ёмонидан ажратиш кўникмасини шакллантиришимиз зарур.
Минг афсуски, аксар оилаларда болаларга овқатланишда танлаш имконияти берилмайди. Овқат танлаган бола яхши бола эмас гўёки. Унга нима берса, шуни ейиш керак. Бир хил овқатланиш — нон ва шакарли чой. Одамларни гўдаклигиданоқ ширин сувга ва нонга ружу қўйдириб семиришга ўргатиб боряпмиз.
Ёмон томони қандли диабет ёшариб бормоқда. Касаллик анча аввал бошланган ёшлар қабулимга келмоқда. Аксарининг бошланиш нуқтаси нотўғри овқатланишдан.
Қандли диабет одамни ногирон қилади ва бу давлат бюджетига катта юклама. Шунинг учун мазкур масала кўтарилаётгани яхши. Аммо қилинаётган ишлар тўғри ва самарали бўлсин. Шунчаки “халқ саломатлигига ғамхўрлик қилинди” деб ёзилиб, “бажарилдими, ҳа бажарилди” қабилида иш тутилмаслиги лозим.
Жаҳонда диабет билан оғриган беморларга вазн йўқотишга ёрдам берадиган янги авлод дорилари мавжуд. Аммо улар жуда қиммат ва ҳамма ҳам уларни сотиб ололмайди. Шу учун одамлар нотўғри овқатланиш оқибатларини тушунишлари ва бунинг учун уларга ҳар доимгидан-да кўпроқ маълумот етказиш лозим. Акцияларни ўтказиш ва соғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш керак. Давлат дастури барча ахборот манбалари, оммавий ахборот воситалари, телевидение, интернет, ташқи рекламани қамраб олувчи вертикал тарғибот олиб борилиши керак.
Бизга мутахассислар иштирокидаги дастурлар, соғлом маҳсулотлар ҳақида маълумот, тўғри овқатланиш бўйича пазандачилик шоулари айни кундаги жуда ҳам долзарб масала. Харажатларнинг кўплигидан қатъи назар, аҳоли учун қулай бўлган арзон спорт мажмуаларини яратиш керак.
Ортиқча вазнни йўқотиш ёки соғлом овқатланишни йўлга қўйиш учун қандайдир янгича усулларни ўйлаб топишимиз шарт эмас. Дунёда минглаб усуллар аллақачон синовдан ўтган ва чет элларда ўз самарасини кўрсатиб келмоқда. Биз шулар орасидан ўзимизга кераклигини танлаб олиб, татбиқ этишимиз керак холос.
Шуни унутмаслик керакки, бугун бу касаллик учун курашишга сарфланган маблағлар кейинчалик бутун мамлакат бўйлаб ногиронларни қўллаб-қувватлашга сарфланадиган харажатлардан юз чандон арзонга тушади!
Изоҳ (0)