Jahonda ko‘rinmas epidemiya deb atalayotgan ikkinchi tipdagi qandli diabet kasalligining xavfi kundan kunga ortib bormoqda. Buni tobora ortayotgan bemorlar sonidan ham bilish mumkin. Achinarlisi, mazkur kasallikning yoshlarda ham uchrab borayotgani xavfning ikki baravar yuqoriligidan dalolat bermoqda.
“Daryo” muxbiri endokrinolog Raushaniya Begishevadan qandli diabetning dastlabki jarayoni va uning oldini olish borasida qilinishi lozim bo‘lgan ishlar haqida suhbatlashdi.
— Ayni kunlarda yurtimizda ortiqcha vazn va qandli diabet bilan kasallanish bo‘yicha ahvol qanday?
— Akademik To‘raqulov nomidagi respublika ixtisoslashtirilgan endokrinologiya ilmiy-amaliy markazi ma’lumotlariga ko‘ra, ikkinchi turdagi diabetga chalingan 350 mingga yaqin bemor bor. Aslida bu raqamlar bir necha baravarga ko‘p bo‘lishi ehtimoli yuqori.
Agar ayolning bel aylanasi 80 sm dan, erkakniki 90 sm dan ortiq bo‘lishi xavotirli. Bel hajmining oshishi insulinga sezuvchanlikni ko‘rsatadi, bu esa keyinchalik 2-toifa diabetga olib keladi. Afsuski, semirishga moyil bo‘lganlar soni kamayish o‘rniga o‘sib bormoqda. Men buni tobora ko‘payib borayotgan bemorlar soniga qarab ayta olaman.
— Endokrinologiya nuqtayi nazaridan vazn ortishi va qandli diabet rivojlanishining asosiy sabablari nimada?
— Vazn ortishi sababining eng birinchi omili noto‘g‘ri ovqatlanish — shirinliklar, shakarli ichimliklar, qandolat mahsulotlari, ozuqada nonning ko‘pligi. Ratsionda yopgan non, choy va shakar ustunlik qiladigan mahsulotlar ertami-kechmi jiddiy muammolarga olib keladi.
Tushunaman, biz noto‘g‘ri deb atayotgan ovqatlanishning sababi mablag‘ning yetishmasligi bilan ham bog‘liq. Biz meva va sabzavotlarga boy yurtda yashasak-da, afsuski, non va shakarni ko‘proq afzal ko‘ramiz. Yana bir jihati jismoniy faollik kundalik hayotdan chiqib bormoqda. Shuningdek, me’yoridan ortiq ovqatlanish va shirinliklarga ruju qo‘yish ham ortmoqda.
— To‘g‘ri ovqatlanish ratsioniga ko‘ra kuniga necha gramm shakar iste’mol qilish kerak? Shakardan butunlay voz kechish mumkinmi?
— Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, kuniga taxminan 50 gramm shakar iste’mol qilish tavsiya etilgan. Bu kunlik kaloriya iste’molining 10 foiziga teng degani. Aytaylik, siz kuniga 2 ming kaloriya iste’mol qilasiz va 10 foizi aynan shu 50 gramm bo‘ladi. Bunda shirin va quritilgan mevalar, sharbatlar, yogurtlardan oladigan hamda oziq-ovqatga qo‘shiladigan shakar ham hisobga kiradi.
Shakarsiz ham hayot kechirish mumkin. Qaytaga, yashash osonroq va sog‘lom bo‘lasiz. Shirin mevalar, asal yoki qora shokolad shaklida shirinliklardan butunday voz kechish shart demayman. Lekin hamma narsani me’yori bor. Tabiiy shakarni kundalik iste’moldan chiqarib ko‘ring, natijani juda tez sezasiz.
Ko‘pgina bemorlar shirinlik yemaslik fikrlashi, ishchanligi salbiy ta’sir qilishi va bu o‘zini yomon his qilishiga olib kelishini aytadi. Bunday holatda tavsiyam shunday bo‘ladiki, birinchi navbatda shirinlikka bo‘lgan ishtiyoq sababini endokrinolog va boshqa mutaxassislar bilan birgalikda aniqlash va shunga qarab muammoga yechim izlash lozim. Bu mikroelementlarning yetishmasligi, gormonal kasalliklar yoki ichak mikroflorasining buzilishi bo‘lishi ham mumkin. Odatda sog‘lom inson shirinliklarni unchalik darajada xohlamaydi.
— Chet elda juda ko‘p mashhur mahsulotlar yorlig‘ida “shakarsiz” yoki “shakar miqdori kamaytirilgan” degan yozuvga ko‘zimiz tushadi va bu ishlab chiqaruvchiga raqobatda ustunlik beradigan omil sifatida qaraladi. Bizga bunday yondashuvlar hali kirib kelganicha yo‘q. Shunday sharoitda yaxshi mahsulotni yomonidan ajratish ko‘nikmasini qanday shakllantirish kerak?
— Insonning o‘z sog‘lig‘iga bo‘lgan qarashlarini o‘zgartirish kerak. Men har doim bemorlarimga o‘z kasalliklarini o‘z pullariga sotib olishlarini aytaman. Iste’mol qilgan har bir mahsulotga ongli ravishda, to‘g‘ri yondashish kerak. Hozir shirinlik jiddiy tahdid bo‘lib tuyulmasligi mumkin, lekin sekin-asta yig‘ilib borib kattaroq muammolarga olib keladi.
Menimcha, iste’molchilarga oziq-ovqat yorliqlari va belgilariga e’tiborli bo‘lish, ularning ratsionidagi kaloriya va shakarni hisoblashni o‘rgatish sog‘lom turmush tarziga targ‘ib qilishdagi to‘g‘ri yo‘llardan biridir.
Shirinliklarni iste’mol qilishining o‘z vaqti va tartibi bor. Masalan, och qoringa shirinlik yeyish mutlaqo mumkin emas. Bu qondagi insulinni ko‘tarib yuboradi. Shuning uchun ozroq salat iste’mol qilib, shakarsiz choy va qahva ichishga odatlanish samara beradi.
Yana bir muhim jihat — odamlarni tanlashga o‘rgatish kerak. Oziq-ovqat mahsulotlarini tanlash sog‘liq va kasallik o‘rtasidagi tanlovdir.
— Hozirgi kunda tabiiy shakar o‘rnini bosuvchi, o‘zida turli moddalarni saqlovchi o‘simliklar taklif etilmoqda. Bu shakar o‘rnini bosishi mumkinmi?
Menimcha, eng xavfsizi steviya o‘simligidir. Steviya murakkabguldoshlarga mansub ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik bo‘lib. uning bargida saxarozaga nisbatan 150—300 barobar yuqori bo‘lgan qimmatbaho steviozid moddasi bor. Achchiq ta’mli, hamma ham uni yoqtirmaydi, lekin u tabiiy va xavfsiz.
— Hukumatning 2024-yil 1-apreldan boshlab tarkibida shakar bo‘lgan ichimliklar uchun aksiz solig‘ini joriy etish bo‘yicha taklifi Oliy Majlisning ikkala palatasi tomonidan ma’qullandi. Ayting-chi, bunday tartiblar sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishga, xususan, ortiqcha vazn va diabetga qarshi kurashishga qanchalik yordam beradi?
Shakarni iste’mol qilishni cheklash g‘oyasi yomon emas. Lekin bu ish berarmikan? To‘g‘ri, odamlar ichimlik uchun avvalgiga qaraganda ko‘proq pul to‘layotganini tushunadi va bu qaysidir ma’noda iste’molchini undan qaytarishi mumkin. Yana bir jihati aksiz solig‘i faqatgina ro‘yxatdan o‘tgan ya’ni sertifikatlangan mahsulotlar uchungina qo‘llanadi. Bunday toifadagi mahsulotlarni qandaydir tarzda nazorat qilish mumkin. Lekin bunga parallel ravishda litsenziyasiz va kontrabanda mahsulotlarni ham nazardan qochirmaslik, ularni soliq organlari doimiy ravishda nazoratda ushlab turishlari kerak bo‘ladi.
Amaliyotda sal boshqacharoq — odamlar biror narsadan voz kechishdan ko‘ra, uni o‘rnini bosuvchi arzonrog‘ini sotib olishni boshlaydilar. Men iqtisodchi emasman. Shaxsiy fikrim shuki, soliq organlari arzonroq turdagi, tarkibida shakari bor bo‘lgan ichimliklarni olib kirishda qandaydir bo‘shliqlar qoldirmasligi kerak. Agar unday qilinmasa, Hukumat qo‘llamoqchi bo‘lgan tartib ma’nosiz bo‘lib qoladi. Men bunday aksiz solig‘ini joriy etgan mamlakatlar statistikasini ko‘rib chiqdim — ba’zi joylarda bu yaxshi, boshqalarida esa foydali bo‘lmagan.
To‘g‘ri, aksiz solig‘i tadbirkorlarni mahsulotlardagi shakarni kamaytirishga undaydi. Faqatgina ichimliklar bu yerda hech narsani hal qilmasligining ehtimoli yuqori. Bunday tartib nafaqat ichimliklarga, balki qandolat mahsulotlari, yogurt, sutli kokteyllar, shirinliklar va boshqa pishiriqlarga ham tatbiq etilishini foydadan holi bo‘lmaydi.
— Sizningcha, noto‘g‘ri ovqatlanish va ortiqcha vaznga qarshi kurashishda qanday choralar ko‘rish zarur?
Ba’zi mahsulotlar narxining oshishi odamlar shakarni kamroq iste’mol qilishiga kafolat bermaydi. Inson o‘z sog‘lig‘i o‘z qo‘lida ekanligini tushuna boshlamaguncha hech narsaga erishib bo‘lmaydi. Birovni sog‘lom bo‘lishga majburlash mumkin emas.
Odamlarga ko‘proq ma’lumot yetkazishimiz shart. Ishlab chiqaruvchilarni shakarni kamaytirishga, zararli qo‘shimchalarni olib tashlashga, yog‘ miqdorini kamaytirishga va bularni yorliqlarda aks ettirishga undashimiz kerak. Mahsulotlarni tanlash, yaxshisini yomonidan ajratish ko‘nikmasini shakllantirishimiz zarur.
Ming afsuski, aksar oilalarda bolalarga ovqatlanishda tanlash imkoniyati berilmaydi. Ovqat tanlagan bola yaxshi bola emas go‘yoki. Unga nima bersa, shuni yeyish kerak. Bir xil ovqatlanish — non va shakarli choy. Odamlarni go‘dakligidanoq shirin suvga va nonga ruju qo‘ydirib semirishga o‘rgatib boryapmiz.
Yomon tomoni qandli diabet yosharib bormoqda. Kasallik ancha avval boshlangan yoshlar qabulimga kelmoqda. Aksarining boshlanish nuqtasi noto‘g‘ri ovqatlanishdan.
Qandli diabet odamni nogiron qiladi va bu davlat byudjetiga katta yuklama. Shuning uchun mazkur masala ko‘tarilayotgani yaxshi. Ammo qilinayotgan ishlar to‘g‘ri va samarali bo‘lsin. Shunchaki “xalq salomatligiga g‘amxo‘rlik qilindi” deb yozilib, “bajarildimi, ha bajarildi” qabilida ish tutilmasligi lozim.
Jahonda diabet bilan og‘rigan bemorlarga vazn yo‘qotishga yordam beradigan yangi avlod dorilari mavjud. Ammo ular juda qimmat va hamma ham ularni sotib ololmaydi. Shu uchun odamlar noto‘g‘ri ovqatlanish oqibatlarini tushunishlari va buning uchun ularga har doimgidan-da ko‘proq ma’lumot yetkazish lozim. Aksiyalarni o‘tkazish va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish kerak. Davlat dasturi barcha axborot manbalari, ommaviy axborot vositalari, televideniye, internet, tashqi reklamani qamrab oluvchi vertikal targ‘ibot olib borilishi kerak.
Bizga mutaxassislar ishtirokidagi dasturlar, sog‘lom mahsulotlar haqida ma’lumot, to‘g‘ri ovqatlanish bo‘yicha pazandachilik shoulari ayni kundagi juda ham dolzarb masala. Xarajatlarning ko‘pligidan qat’i nazar, aholi uchun qulay bo‘lgan arzon sport majmualarini yaratish kerak.
Ortiqcha vaznni yo‘qotish yoki sog‘lom ovqatlanishni yo‘lga qo‘yish uchun qandaydir yangicha usullarni o‘ylab topishimiz shart emas. Dunyoda minglab usullar allaqachon sinovdan o‘tgan va chet ellarda o‘z samarasini ko‘rsatib kelmoqda. Biz shular orasidan o‘zimizga kerakligini tanlab olib, tatbiq etishimiz kerak xolos.
Shuni unutmaslik kerakki, bugun bu kasallik uchun kurashishga sarflangan mablag‘lar keyinchalik butun mamlakat bo‘ylab nogironlarni qo‘llab-quvvatlashga sarflanadigan xarajatlardan yuz chandon arzonga tushadi!
Izoh (0)