Ўзбекистонда ижтимоий дастурларни молиялаштириш харажатлари ЯИМ (ялпи ички маҳсулот)га нисбатан 2 бараварга ошиб, кам таъминланган нафақа олувчи оилалар қамрови 5 баробарга кўпайди ҳамда ногиронлиги бўлган шахслар ва ногиронлиги бўлган болаларнинг парвариши билан банд бўлганлар учун янги нафақа турлари жорий этилди.
Буларнинг натижасида бугунги кунда 2,3 млн дан ортиқроқ кам таъминланган оилалар учун болалар нафақаси ва моддий ёрдам тўланмоқда. 2023 йилда ушбу тўловлар учун 12,2 трлн сўм йўналтирилади. Шундан 1,8 трлн сўми қўшимча ажратилади.
Давлат томонидан сарфланаётган ушбу маблағлар аслида кам таъминланган ва оғир аҳволга тушиб қолган шахсларнинг ҳаётий эҳтиёжларини қоплашга қаратилган.
Аммо сўнгги йилларда баъзи бир ўзига тўқ фуқаролар ижтимоий заиф қатламларга мўлжалланган нафақадан фойдаланиш ҳолатлари учраб турибди. Мисол учун нафақа олаётган шаҳслар томонидан мулк (ҳонадонлар, автотранспорт ва бошқалар) ҳарид қилиш ҳолатлари кузатилмоқда.
Бундан ташқари, маблағларга эришиш учун бир қатор шахслар мол мулкини қариндошлари номига ўтказиб ўзини сунъий равишда камбағаллик критериясига олиб келиб нафақалардан фойдаланаётган ҳолатлар кўзга ташланиб турибти.
Вахоланки, улар чинакам муҳтожларга йўналтирилиши керак бўлган маблағларидан фойдаланяптилар.
Жаҳон банкининг тадқиқотига кўра, Ўзбекистонда 2022 йилда ижтимоий ҳимоя дастурлари доирасида нафақа олганларнинг 5,6 фоизи ўзига тўқ ва 12,5 фоизи ўрта аҳволдаги оилалар эканлиги анқланган. Шундан келиб чиқиб 2022 йилда жами нафақа олувчи оилаларнинг 18,1 фоизи ҳақиқатда ижтимоий ёрдамга муҳтож бўлмаган оилалар ҳисобланади.
Шу каби ҳолатларни олдини олиш ва ижтимоий нафақаларнинг манзиллигини ошириш ҳамда уни тайинлашдаги адолатликни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ижтимоий ҳимоя ягона реестри ахборот тизими орқали кам таъминланган оилаларни аниқлаш ва уларга ижтимоий нафақалар тайинлаш бўйича электрон кўринишда ариза беришни жорий этиш тўғрисида”ги қарори лойиҳаси ишлаб чиқилди.
Ушбу қарор лойиҳаси билан ижтимоий нафақаларни тайинлаш мезонига қуйидаги ўзгартиришлар киритиш назарда тутилмоқда:
Биринчидан, нафақа олувчиларнинг даромади ва мол-мулкини ҳар ойда электрон ахборот тизими орқали ўрганиш ҳамда кам таъминланганлик мезонларига тўғри келмайдиган оилаларни реестрдан чиқариш таклиф этилмоқда.
Шунингдек, 2024 йил 1 мартдан “маҳалла еттилиги” томонидан жойига чиққан ҳолда оиланинг номига расмийлаштирилмаган, бироқ фойдаланувида бўлган мол-мулклари ўрганилади. Ўрганиш натижалари дастурга киритилади ва ахборот тизими томонидан нафақа тўловини тўхтатиш ёки давом эттириш бўйича автоматик қарор қабул қилиш тизими жорий этилади.
Шуни таъкидлаш керакки, ушбу тизим янгилик емас, масалан, Туркияда ва Озарбайжонда нафақа олиш учун мурожаат қилган оилалар фойдаланувидаги мол-мулк ижтимоий ходимлар томонидан хонадонга бориб ўрганилади. Бундан ташқари, ҳар ойда оилаларнинг моддий ҳолати электрон ахборот тизимлари орқали текшириб борилади.
Бундан кутилаётган мақсад — маҳаллада ушбу оилага нисбатан кам таъминланган бироқ нафақа олмайдиган оилаларнинг ҳақли эътирозларини олдини олади. Шу билан бирга, ноўрин ёки тизимни хатолик сабаб кириб қолган ўзига тўқ оилалар аниқланиб, уларни нафақаси тўхтатилади. Ижтимоий нафалар тўловини манзиллиги ошади.
Иккинчидан, бандлик органларида маслаҳат олиш учун мурожаат қилган ишсиз фуқаролар уч ой давомида касбга ўқимаса, ишсиз сифатида рўйхатга олинмаса ҳамда меҳнат фаолиятини расмийлаштирмаса, тўловни тўхтатиш таклиф этилмоқда.
Амалдаги тартибга кўра ижтимоий нафақа тайинлаш учун оиланинг банд бўлмаган меҳнатга лаёқатли аъзоси ҳудудий бандлик органидан иш изловчи сифатида рўйхатдан ўтиши талаб этилади.
Бунда, бандлик органларига маслаҳат учун ҳам мурожаат қилган фуқароларда (224 минг нафар) ижтимоий нафақа олиш ҳуқуқи пайдо бўлмоқда. Бундай тартиб ишсизларнинг бандлигини таъминлашда самарасиз бўлиб, фуқаролар бундан фақат нафақа олиш учун фойдаланмоқда.
Бундан кутилаётган мақсад - ишсиз фуқароларни иш излашга рағбатлантириш, фуқароларни меҳнат фаолиятини расмийлаштиришга ундаш ва меҳнат стажига ва пенсия ёшига етганда пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлиш.
Учинчидан, кредит олган, томорқа ёки деҳқон хўжалигини юритиш билан шуғулланувчи шахслар Солиқ органларида расмий рўйхатдан ўтганлиги тўғрисидаги ҳамда хорижда ишлаётган шахслар Давлат персоналлаштириш марказининг электрон маълумотига асосан автоматик равишда бандлигини аниқлаш тартиби жорий этилмоқда.
Бунда, фуқароларда нафақа олиш учун “проактив” мурожаат қилиш ҳуқуқи пайдо бўлади.
Бугунги кунда маҳалла раислари томонидан фуқаролар қуйидаги тоифаларга тегишли эканлиги белгиланмоқда ва шу асосида уларнинг “банд бўлган оилалар” сифатида нафақа олиш ҳуқуқи пайдо бўлмоқда:
- “Ҳар бир оила – тадбиркор” дастури доирасида кредит олган оилалар (фаолиятини амалга оширишидан қатъи назар);
- хорижда ишлашга кетган шахслар.
- кадастр агентлиги ахборот тизимида томорқа ери мавжуд бўлган (327 минг) оилалар ҳам (ундан фойдаланишидан қатъи назар) банд бўлган шахс сифатида инобатга олинмоқда.
Маълумот учун: оиланинг меҳнатга лаёқатли аъзоларини маҳалла идоралари томонидан асоссиз равишда “Ҳар бир оила – тадбиркор” дастури доирасида банд этиб кўрсатилиши оқибатида 3,4 минг ҳолатда 4,7 млрд. сўмлик нафақалар нотўғри тайинланган.
Бундан кутилаётган мақсад - фуқароларни бандлигини белгилашда инсон омили бартараф этиш.
Тўртинчидан, 2024 йил 1 июлдан бошлаб оила аъзоси ногирон бўлмаган тўрт ва ундан ортиқ ўн саккиз ёшга тўлмаган фарзанди бўлган оиланинг меҳнатга лаёқатли аъзоларига расман банд бўлиш талаби жорий этилмоқда.
Амалдаги тартибга кўра тўрт ва ундан ортиқ боласи бор оилалар учун банд бўлиш талаби татбиқ этилмасдан, нафақа олиши мумкин.
Бундан кутилаётган мақсад - ишсиз фуқароларни иш излашга рағбатлантириш, фуқароларни меҳнат фаолиятини расмийлаштиришга ундаш ва меҳнат стажига ва пенсия ёшига етганда пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлиш.
Бешинчидан, эгалигида енгил автотранспорт воситасининг ишлаб чиқарилган муддати 12 йилгача бўлган оилаларга нафақа олишга чеклов белгиланмоқда.
Бунда, оила аъзоси ногирон бўлса, амалдаги тартиб, яъни 7 йиллик чегара сақлаб қолинади.
Мисол учун: амалдаги тартибга кўра эгалигида ишлаб чиқарилган муддати 7 йилдан ошмаган енгил автотранспорт воситаси (ёки 15 йилдан ошмаган юк автотранспорти) бўлган оилаларга нафақа тайинлаш рад этилади.
Ҳар ойда ишлаб чиқариш санаси 7 йилдан 12 йилгача енгил автомашинаси бўлган ўртача 6,5 минг оилага нафақа тайинланмоқда. Буларнинг ичида 2008 йилдан кейин ишлаб чиқарилган Malibu, Orlando, Каптива, Ласетти ва бошқа русумдаги хорижий автомашина эгалари мавжудлиги аниқланмоқда.
Шу билан бирга, аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий нафақалар билан қамраб олишнинг манзиллилигини ошириш мақсадида оиланинг руҳий касалликлар диспансери рўйхатидаги аъзосига меҳнат органида ишсиз сифатида рўйхатда туриш талаби бекор қилинмоқда.
Бундан расман никоҳи бекор қилинмаган ҳолда суд қарорига асосан алимент тўлаб турган эрининг даромадини нафақа тайинлашда ҳисобга олмаслик белгиланмоқда.
Бу дегани ижтимоий ҳимояга муҳтож оилаларнинг сонини қисқартириб уларга берилаётган моддий ёрдамни қисқартириш эмас балким давлат томонидан берилаётган нафақаларни адолатлилик тамойили билан тақсимланиши ва ушбу тоифага кирмайдиган фуқароларни виждонсиз ҳатти-ҳаракатларини олдини олишга қаратилган.
Ҳозирги кунда ижтимоий боқимандалик (қарамлик) муаммоси ижтимоий давлат концепциясини амалга оширишда юзага келадиган энг долзарб муаммолардан биридир.
Мисол тариқасида бир қатор ривожланган давлатларда амалга оширилган ижтимоий сиёсат доирасида ижтимоий боқимандалик тенденцияси пайдо бўлиб улғайиб келаётган ёшлар орасида ишламаслик ва “боқиманда” услубида ҳаёт кечириш ҳолатлари пайдо бўлиб қолганини кузатиш мумкин.
Мазкур салбий ҳолатларни олдини олиш мақсадида эксперталар ижтимоий нафақалар фақатгина қийинчиликка тушиб қолган ва камбағал деб тан олинган фуқаролар қатламига берилишини яъни мақсадли йўналтирилишини назоратга олиш таклифини илгари сурмоқдалар.
Шуларни инобатга олган ҳолда мазкур қарор нафақаларни тайинлашнинг мезонлари такомиллаштирилиб боқимандаликни олиш ва манзилли ёрдам кўрсатишга қаратилган.
Изоҳ (0)