Кимсасиз оролда салкам 5 йил қолиб кетган ҳақиқий “Робинзон”, Аляскани эпидемиядан қутқарган “Балто” ва Чарли Чаплиннинг экранга чиққан биринчи фильми. Кун хронологиясида 2 февраль

2 февраль санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан кимсасиз оролда салкам 5 йил қолиб кетган ҳақиқий “Робинзон Крузо”, Аляскани эпидемиядан қутқарган “Балто” ҳамда Чарли Чаплин иштирокидаги экранга чиққан биринчи фильмга оид фактлар ўрин олган.

Кимсасиз оролда салкам 5 йил қолиб кетган ҳақиқий “Робинзон” 

1709 йил 2 февраль куни Мас-а-Терра оролида Робинзон Крузонинг прототипи Александр Селкирк қутқариб олинганди. У оролда 4 йилдан ортиқ вақт яшаган.

Александр 18 ёшида денгизчи бўлишга қарор қилади (унинг отаси этикдўз бўлган). Йигитча Африкага йўл олаётган кемага матрос бўлиб ишга жойлашган. Сафар давомида кемага қароқчилар ҳужум қилади ва ёш матрос асирга олиниб, қулликка сотиб юборилган. Бу Селкирк ҳаётининг қоронғи қисми — афтидан у қароқчилик билан шуғулланган, чунки бир неча йилдан кейин уйига қулоғига тилла зирак тақилган, қиммат кийим ва қўлида пул билан қайтган.

Шундан сўнг у Уилям Дампир раҳбарлиги остидаги флотилия таркибига кирувчи “Сенкпор” кемаси босмани лавозимига қадар хизмат қилган ва 1704 йилда Жанубий Америка қирғоқларига йўл олган. Қизиққон йигит мунтазам равишда кема капитани Страдлинг билан жанжаллашиб қолган. Мас-а-Терра оролида юз берган навбатдаги баҳсларнинг биридан кейин Селкирк ўзини оролда қолдиришларини талаб қилган. Капитан зудлик билан унинг талабини қаноатлантирган. Кейинроқ ўзига келган босман капитандан қарорини бекор қилишни сўраган, аммо энди кеч эди. 27 ёшли Сeлкирк Робинзон Крузо аҳволига тушиб қолганди.

Александр Селкиркнинг ёнида омон қолиш учун буюмлари бўлган холос: болта, қурол, порох захираси ва ҳоказо. Ёлғизликдан азоб чеккан Селкирк оролга мослашиб, омон қолиш кўникмаларини шакллантира борган. У омадли чиптани қўлга киритганидан бехабар эди — “Сенкпор” кемаси тез орада ҳалокатга учраб, бутун жамоадан ҳеч ким омон қолмаганди.

Селкирк секин-аста оролни ўрганишни бошлайди. Аниқланишича, унинг узунлиги 20 километрни, эни эса 5 километрни ташкил этган. Орол қалин ўсимликлар қоплаган бўлиб, унда турли қушлар ва майда жониворлар яшаган. Қирғоқда тошбақа ва тюленлар яшаган, денгизда эса турли балиқлар сузиб юрган.

Аввалига овқат рациони жуда ғариб эди — у моллюскалар билан озиқланган, аммо вақт ўтиши билан оролда эчкиларга дуч келган. Қачонлардир бу ерда одамлар яшаган ва ўзи билан бирга ушбу жониворларни олиб келганди, аммо улар оролни тарк этиши билан эчкилар ёввойилашиб кетган. Селкирк уларни овлаб, рационига гўштни қўшишга эришади. Тез орада у жониворларни қўлга ўргатиб, ундан сут олишни бошлайди. Ўсимликлардан эса шолғом, карам ва қора булғорга, шунингдек, айрим меваларга дуч келган.

Унинг учун каламушлар хавф туғдирарди, аммо Селкиркнинг бахтига оролда ёввойи мушуклар ҳам яшаган. У мазкур жониворлар ёрдамида кемирувчилардан қўрқмасдан бемалол ухлаши мумкин эди. Селкирк дарахтлардан ўзига иккита чайла қуради. Ёнида бўлган порох захиралари тугаб қолгани боис у эчкиларни қуролсиз овлай бошлаган. Шундай овларнинг бирида у жарликни пайқамай қолган ва унга тушиб кетган. Бахтли тасодиф билангина эркак омон қолганди.

Селкирк гапиришни унутиб қўймаслик учун мунтазам равишда “Инжил”ни овоз чиқариб ўқиган. У художўй бўлмаса-да, шу орқали у инсон овозини эшитиб турарди. Кийим-кечаклари йиртила бошлагач, у эчки терисидан фойдаланишга ўтган.

Этикдўзнинг фарзанди бўлган Селкирк терини қандай қилиб шилиб олиш кераклигини яхши биларди. Оёқ кийимлари едирилиб кетгач, у янгисини тайёрлашга уринмаган, чунки оёғида пайдо бўлган қадоқлар ялангоёқ юришга имкон беради.

Денгизчи аста-секинлик билан ўз ҳолатига кўника бошлаган. Соғлом иқлим ва ҳар кунлик меҳнат ўзининг саломатлигини мустаҳкамлаган. У олдингидек ёлғизликни ҳис қилмай қўйганди. Кунларнинг бирида оролга иккита кема сузиб келади — улар испанларга тегишли бўлиб, у вақтларда Англия ва Испания бир-бирига душман эди. Селкиркни ҳибсга олишлари ёки умуман отиб ташлашлари мумкин эди, шу сабабдан у яширинишга қарор қилган.

У узоқ йиллар кутган ёрдам 1709 йил 2 февраль куни келган. Бу инглизларнинг “Дюк” кемаси бўлиб, у денгизлар бўйлаб хавфли ва узоқ рейдни амалга ошириш билан шуғулланаётганди. Шу боисдан Селкирк тезда уйига йўл олмаган — “Дюк”да у бутун дунёни айланиб чиққан. Орадан 33 ой ўтганидан кейин, 1711 йил 14 октябрь куни у Англияга қайтган, бу вақтда келиб у эгаллаб олинган “Инкриз” кемасининг капитанига айланганди.

Даниэль Дефо романидаги Робинзон Крузо ҳаёти анча ранг-баранг тасвирланган. Узоқ йилларда ёлғизликда қолган эркак ўзига дўст орттирганди, Селкиркда бундай ҳодиса юз бермаган. Александр китобда тасвирланганидек қонхўр каннибалларни ҳам учратмаган.

Она ватани Ларгога қайтган Селкирк тинч ҳаёт кечирган; қовоқхоналарга ташриф буюриб, ўз саргузаштларини одамларга сўзлаб берган. Замондошларининг хотирлашича, у яхши ҳикоячи бўлган. Шу сабаб 1713 йилда Ричард Стил “Инглиз” журналида у ҳақида шундай деганди: “тинглаш жуда мароқли, у тиниқ фикрлайди ва кўнглидаги нарсаларни ёрқин ифодалаб беради”.

Аммо Селкирк янгича ҳаётга барибир кўника олмаган. Лейтенант лавозимида қироллик флотига ўтиб, “Веймут” кемаси бортида ҳалок бўлган. Кема журнали қайдларига кўра, у 1721 йил 13 декабрь куни кечки 20:00 да вафот этган. Ўлимига сариқ безгак сабаб бўлган. Селкирк Ғарбий Африка қирғоқларига дафн этилган.

Аляскани эпидемиядан қутқарган “Балто”

1925 йил 2 февраль куни чана қўшилган итлар беш ярим кун давомида югуриб, Алясканинг Ном шаҳрига бўғма (дифтерия) эпидемиясига қарши антитоксинни етказиб келганди. Мазкур воқеа шарафига ҳар йили “Айдитадор” пойгалари ўтказилиб келинади.

Нью-Йорк Марказий боғига “Балто” лақабли итга бағишлаб ўрнатилган бронза ҳайкални учратиш мумкин. У Аляскадаги кичик шаҳарчада тарқалган бўғма эпидемиясига дорини етказиб берган итларнинг йўлбошчиси эди. Бугунги кунда бўғма ҳақида кўпчилик эшитмаган. Аммо ХХ аср бошларида шифокорлар унга тез-тез дуч келарди, масалан, Булгаков ва Чехов ҳам у ҳақда ёзган. Унга қарши дори яратилгунга қадар болалар орасида ўлим ҳолати 70—100 фоизни ташкил этган, бола қанча ёш бўлса, касаллик шунча тез ривожланган. Бўғма билан боғлиқ энг машҳур воқеалардан бири АҚШ тарихида юз берган.

ХIX аср охирларида “Олтин васвасаси” даврида Аляскада шаҳарлар пайдо бўла бошлаган: у ерда тезда бойиб кетиш ниятида бўлган одамлар оқиб келган. Фирибгарлар, ишбилармонлар, саргузаштлар ихлосмандлари Аляскани эгаллаган. Шу каби кичик шаҳарлардан бири Сюард яримороли қирғоғида жойлашган Ном эди. 1910 йилдаёқ бу ерда 20 мингга яқин аҳоли истиқомат қилган, баъзида бу ер Аляскадаги энг кўп аҳоли истиқомат қилинадиган шаҳар ҳам дейишган. Олтин васвасаси тинчигач, шаҳар деярли бўшаб қолган.

1925 йил январь ойида Номда болалар учун хавфли касаллик бўғма эпидемияси бошланади — у ҳаво-томчи усули орқали юқиб, оғиз ва бурун орқали юрак қон-томир, нерв тизимига кириб бориб, тана ҳароратини кўтариб юборган, бўғилишни юзага келтирган. Болалар учун дифтерия ҳалокатли эди: интоксикациядан ташқари яллиғланиш ҳам ҳосил бўлган — нафас йўллари ёпилиб қолган. Унга қарши ягона самарали восита — бўғмага қарши дамлама эди. Аммо Номда у йўқлиги сабаб, болалар катта хавф остида қолган.

Аксига олиб об-ҳаво ҳам ёмон эди: бўрон, қалин қор ёққан. На кема ва на самолётлар Номга қадар етиб кела олган. Икки минг километр узоқликдаги Анкорижадан дамламани олиб келиш ҳаёт-мамот масаласи эди. Бунинг учун бутун Аляскани қисқа муддатда кесиб ўтишга тўғри келарди. Бир неча бола вафот этган, қолганлар оғир аҳволда эди. Шаҳар шифокори Куртис Велч очиқ радиоэфир орқали ёрдам сўраган.

Барча ҳаракатлар максимал тез амалга оширилган — қарор зудлик билан қабул қилинган. Дамлама Анкорижадан поезд орқали Ненанга олиб келинган. Бу йўлнинг ярмини ташкил этарди. Ненандан Номдаги болалар олдига қадар бўлган масофа 1085 километрни ташкил этган. Дамламани итларда етказиб беришга қарор қилинган, шу орқали Раҳм-шафқат пойгаси бошланган.

Шифокорнинг чақириғига ўнлаб кўнгиллилар “лаббай” дея жавоб қайтаради. Режа тузилади: 150 та ит ва 20 та чаначи иштирокида эстафета маршрути тузилади — секин ҳаракатланиш мумкин эмасди.

Чаначилардан бири имкон қадар ҳаракатланган ва дорини кейинги чаначиларга топширган. Бутун Америка соат санаб, вазиятни кузатган. Газеталарда хаски итларининг суратлари биринчи саҳифаларда пайдо бўла бошлаган.

Эстафета йўлининг ўртасида дорини Леопард Сепела — Аляскадаги энг тезкор пойгачи қабул қилиб олиши керак эди. Унинг итларига “Того” лақабли Сибир хаскиси бошчилик қилган.

Нортон кўрфази яқинида йўлни кесиб ўтмоқчи бўлган Сеппала муз устидан ҳаракатланишга қарор қилади. Аммо кўрфаздаги музлар кўчгани боис улардан бири Леонардга тегади ва чана тузоқда қолиб кетади. Улар бир неча соат давомида очиқ сувда қолиб кетган. Леонард керакли вазиятни кутган ва қирғоқдаги музга сакраб ўтишга муваффақ бўлади, аммо қимматбаҳо юк ортилган чана ва итлар узоқда қолиб кетганди. Шунда “Того” арқонни тишлаб сувга сакраб Леонарднинг олдига қадар сузиб келади: пойгачи уни тутиб олиб, итларни ўзига тортиб олишга эришади.

Леонарднинг чанаси 418 километрли энг ёмон масофани босиб ўтади. Дамламани кейинги пойгачига топшириб, Сеппала панжаларини музлатиб қўйган “Того”ни даволашга киришади.

Дорини Номга етказиш чеки норвегиялик Гуннар Каасен зиммасига тушганди. Унинг итларига ёш қора хаски “Балто” бошчилик қилган — у пойгачи эмас, балки юк ташийдиган ит эди. “Балто” чопағон эмасди, ёш бўлгани боис узоқ масофага югуриш бўйича ҳам тажрибаси бўлмаган.

Мунтазам шамол эсган, ҳамма жойни қор қоплаганди — шамол кўзга қор пуркаб, чанани ағдариб юборарди. Посилкани қалин қор орасидан қидиришга тўғри келарди. Итлар ва Гуннар қорни кавлаб, дамламани қидиришга тушган.

Ҳаво ҳарорати Цельсий бўйича -51 даража эди. Итлар музлаб қолиб қулаб тушар, Гуннар йиқилган итларни тўдадан чиқариб ташлаб, ҳаракатни давом эттирган. Бўрон сабаб Гуннар ва “Балто” Номга қадар 34 километр қолганида навбатдаги чаначи билан алмашиши керак эди.

Бу пойгачилар — итлар ҳам, одамлар учун ҳам энг оғир синов вақти эди. Бўрон йўлни кўришга имкон бермас, барча совуқдан дир-дир титрарди. Ҳушини йўқотган Гуннар чанага йиқилади. Барчасини итларнинг ўзи ҳал қилган. “Балто” 2 февраль куни соат 05:30 да чанани Номга етаклаб келади. Шундан кейингина эпидемия чекинишни бошлайди. Бу воқеа Америка халқи орасида машҳурликка эришади.  

Чаплинни машҳур қилган “Тирикчилик” фильми

1914 йил 2 февраль куни Чарли Чаплин иштирокидаги биринчи фильм — “Тирикчилик” экранларга чиққанди. Қуйида Чаплиннинг энг машҳур фильмларини келтирамиз.

Асли британиялик режиссёр, актёр, композитор, сценарийнавис, продюсер, қисқа қилиб айтганда — овозсиз кино устаси ва кинематография тарихида энг машҳур образлардан бирини яратган Чаплин 1889 йил 16 апрелда дунёга келган. Кичик дайди, улкан юракка эга қашшоқ образлари Чаплин рэпертуарида 1910 йил ўрталарида пайдо бўлган ва у экранларга кўчгунга қадар миллионлаб томошабинлар томонидан илиқ кутиб олинган. Қисқа метражли фильмлар сабаб артист Дайди образидан ўнлаб маротаба муваффақиятли фойдаланган, барча айбловларга эса бир хил жавоб қайтарган: “Сизларнинг эътирозларининг оригинал эмас”.

Аммо Чаплин битта роль актёри эмасди ва ўтган асрнинг бошларида оммалашган буффонада жанридан ижтимоий мавзуларга ўтган. Масалан, унинг “Буюк диктатор” лентасида (1940 йил) Учинчи рейх етакчиси Адольф Гитлернинг устидан кулинган. Яҳудийнинг финал монологи катта экранларда янграган энг машҳур нутқлардан бирига айланган. Чаплин бошқа картиналарида ҳам жиддий муаммоларни кўтарган — “Янги давр” фильмида (1936 йил) Буюк депрессия ва технологик прогресс муаммолар ўртага олиб чиқилган.

Чаплиннинг мероси улкан — у фильмларини ўзи тасвирга олган, уларда бош ролларни ижро этган, сценарий ва мусиқа ёзган, шунингдек, шахсий киностудияси орқали продюсерлик қилган. Устанинг биргина режиссёрлиги остида 80 дан ортиқ картина яратилган. “Болакай”, “Олтин васвасаси”, “Цирк” ва “Катта шаҳар оловлари” каби тўла метражли фильмлари уни ҳақиқий Голливуд юлдузига айлантирган; Чаплин актёрлик бобида “Оскар”ни қўлга киритмаган бўлса-да, унга тириклигида кинематографининг ривожланишига қўшган ҳиссаси учун иккита мукофот топширилган.

Чарли Чаплин Швейцариянинг Веве шаҳрида 89 ёшида вафот этган. Машҳурлик унга ўлимидан кейин ҳам тинчлик бермаган — 1978 йилда артистнинг тобути ўғирлаб кетилиб, унинг оиласидан пул талаб қилишган, аммо полиция тез орада жиноятчиларни қўлга олган.

“Кун хронологияси” лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.