Москва метросида уюштирилган биринчи теракт, Конгодаги бозорга қулаган СССР самолёти ва 14 ёшида АҚШ чемпионига айланган Бобби Фишер. Кун хронологиясида 8 январь

8 январь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Москва метросида амалга оширилган биринчи теракт, Конгодаги бозорга қулаб, салкам 300 кишининг умрига зомин бўлган Россия самолёти ҳамда 14 ёшида шахмат бўйича АҚШ чемпионига айланган Бобби Фишерга оид фактлар ўрин олган.

Москва метросидаги биринчи теракт

1977 йил 8 январь куни Москва тарихидаги биринчи теракт Россия пойтахти метросини ларзага келтирган. Москванинг марказий кўчаларида бир вақтнинг ўзида яна иккита портлаш юз берган. Мазкур ҳужумлар оқибатида етти киши ҳалок бўлган, 37 киши жароҳатланган.

Шу куни Москва кўчаларида одам кўп эди — пойтахт аҳолиси Янги йил сайрларини якунлаб, кундалик ишларга тайёргарлик кўраётганди. Одамлар кўчада тўда-тўда бўлиб ҳаракатланган, метрода ҳам йўловчилар кўп бўлган. Кечга яқин поездлардан бири Арбацко—Покровская йўналиши бўйлаб штат режимида ҳаракатланган. Соат 17:33 да таркиб «Измайловская» ва «Первомайская» станциялари орасидаги очиқ перегонга чиққан вақтида кучли портлаш юз берган — учинчи вагондаги бомба ишга тушиб кетган.

Шу ондаёқ Москвадан барча автомобилларнинг чиқиб кетишини тақиқлаш бўйича кўрсатма келиб тушган, аэропорт ва темир йўл вокзалларида юкхоналар ҳамда ҳужжатларни текшириш режими кучайтирилган. Портлаш жойига тез ёрдам машиналари кела бошлаган: тиббий ёрдам бир неча ярадорга талаб этилган. Улар орасида болалар ҳам бор эди.

Метродаги терактдан ярим соат ўтиб соат 18:05 да Дзержинский кўчасидаги 15-сонли гастрономда портлаш юз берган. Зарар етказувчи элементлари бўлмаган конвертсиз портловчи қурилма ишлаб кетган. Ҳодиса оқибатида ҳеч ким ҳалок бўлмаган — бир сотувчи ва бир неча мижоз жароҳатланган, холос.

Орадан беш дақиқа ўтиб, соат 18:10 да 25 октябрь кўчасидаги чиқинди идишига жойлаштирилган бомба портлаган. Қурилма гастрономда портлаган ускуна каби эди. Ушбу портлашда ҳеч кимга шикаст етмаган: чиқинди идиши сифатли чўяндан ясалгани боис портлаш зарбасига бардош берган.

Бир вақтнинг ўзида юз берган учта портлаш куч тузилмалари вакилларида ҳеч қандай шубҳа қолдирмаган — пойтахтда террорчилик ҳужуми уюштирилган эди. Овга чиқиб кетган Леонид Брежнев зудлик билан Москвага қайтган ва «КГБ»нинг энг яхши ходимларига жиноятни тергов қилишни буюрган. Операция «Портлатувчилар» шартли номи остида олиб борилган.

Терговчилар биринчи навбатда гувоҳларни сўроқ қилишга киришган, аммо 500 га яқин гувоҳнинг кўрсатмаларидан деярли ҳеч қандай маълумот олинмаган. Тезкор ходимлар воқеа жойларида далилларни қидиришга тушади — портловчи қурилмаларнинг энг майда деталлари ҳам йиғиб олинган. Кўп ўтмай экспертлар метрода ишга тушган бомба таркибида 1 килограмм портловчи аралашма ва соат механизми бўлганини аниқлаган.

Соат механизмини ўрганиб чиққан терговчилар хулосага келган: бундай қурилмани фақат электромеханикага яхши тушунадиган инсон йиға олади, масалан — муҳандис. Суд-тиббиёт экспертлари энг муҳим далилларни қўлга киритган: метродаги марҳумлардан бирининг жасади ёриб кўрилганида унинг юраги остидан кўк рангга бўялган металл парчаси топилган. Бу портловчи қурилма яширилган ошхона идишининг тутқичи эди. Шу билан бирга, мазкур қозонсимон идиш оддий бўлмаган: у Харьковда 50 нусхада чиқарилган. Бошқа маълумотларга кўра, бундай идишлар фақат Украина ва Кавказортида сотиш учун мўлжалланган.

Террорчилар бомбани олиб кирган сумка бўлакларини ўрганиш давомида экспертлар жигарранг сунъий чарм Нижегород вилоятидаги заводда ишлаб чиқарилганини аниқлаган. «КГБ» ходимларидан бири Тошкент аэропортидаги йўловчининг қўлида шу каби сумкани кўриб қолмагунга қадар унинг қаерда ишлаб чиқарилгани номаълум эди.

Москвалик терговчилар унинг ёрлиғи ёрдамида ишлаб чиқарувчи ҳақидаги маълумотларни топган — Еревандаги чарм буюмлар фабрикаси. Корхона билан боғланган тезкор ходимлар бундай сумкалар фақат маҳаллий дўконларда сотилганини маълум қилган.

Бундан ташқари, бомба спорт газетасига ўралган эди. Ходимлар унга обуна бўлган барчани текшириб чиққан. «Бу жуда кенг кўламли ишлар эди, биз кўмилиб қолгандик — тасаввур қилинг, 2 миллион обуначи», — деганди «КГБ» ходими Александр Михайлов.

Москвадаги портлашлар баҳонасида Совет Иттифоқидаги барча ҳуқуқбузарликлар яхшилаб текширилган. Қўлга олинганлар орасида террорчилар бўлмаса-да, ҳуқуқ-тартибот органлари бутун мамлакат бўйлаб ўнлаб жиноятларни очишга эришган.

Москвадаги терактдан ярим йил ўтиб, 1977 йил кузида Сибирдан Доғистонга оиласи билан кетаётган йўловчи Курск вокзалида ўз юкхонаси олдида қолдириб кетилган оқ хўжалик сумкасига эътибор қаратган. Унинг ичига қараган эркак спорт курткаси ва қалпоқ остига яширилган бомбани кўрган. Эркак қўрққанидан сумкани милицияга олиб борган ва ҳалок бўлишига бир бахя қолган.

«Бўлинма навбатчиси тумблёрни ўнг тарафга силжитган… Бахтимизга 16-17 соат лампочкани ишлатган батарея бу вақтга келиб шу қадар ўтириб қолгандики, унинг кучи детонаторни портлатишга ҳам етмаган», — деган эди «Портлатувчилар» ишига раҳбарлик қилган генерал майор Вадим Удилов.

Сумкадаги нарсалар диққат билан кўздан кечирилгач, у ўз мевасини бера бошлаган — курткада Ереванга тегишли ёрлиқ ёпиштирилган, қалпоқда эса қора соч бўлган. Зудлик билан поезддаги уст кийими йўқ барча қора сочли эркакларни текшириш буюрилган.

Арманистон ва Грузия ССР ўртасидаги чегара назоратининг милиция бўлинмаси ходими Москва—Ереван поездининг юқори қаватида ётган эркакка эътибор қаратган. У берилган белгиларга мос келарди: сочлари қора, ҳаво совуқ бўлишига қарамай, курткасиз.

Аммо спорт иштони ўрнига шим кийиб олганди. Тезкор ходим номаълум шахснинг пайпоғига қизиқиб қолгани баҳонасида шими остидаги иштонни кўрган. Ҳеч қандай шубҳа қолмаган эди. Фамилиясини Степанян дея таништирган эркакнинг на юклари ва на ҳужжатлари бор эди. Унинг шеригининг ҳам бирор ҳужжати бўлмаган — улар «КГБ»нинг Арманистондаги бўлинмасига олиб борилган. Гумонланувчилар шахсига тезда аниқлик киритилган: улардан бири ереванлик 28 ёшли пайвандчи Акоп Степанян ва унинг қариндоши 23 ёшли Завен Багдасарян эди.

Степаняннинг уйи текширувдан ўтказилган вақтда у ерда портловчи қурилмалар учун керак бўладиган барча эҳтиёт қисмлар топилган — улар шу каби 37 та бомбага етарди. Тезкор ходимлар хонани пломбалаш баҳонасида у ерда овоз ёзиб олиш қурилмасини жойлаштирган. Бундай манёвр ўз натижасини берган: Степаняновлар оилавий суҳбатда теракт ташкилотчиси фамилиясини тилга олган.

Степанян ва Багдасаряндан фарқли ўлароқ, 30 ёшли Степан Затикян тезкор ходимларга яхши таниш эди: у Москвадаги терактлар сериясидан кейин 12 соат сўроқ қилинган. Эркак Арманистон Миллий бирлик партияси асосчиларидан бири ҳисобланарди.

Мазкур воқеа бўйича суд иши 1979 йил январда бошланган — терговчилар 60 томдан ортиқ жиноят иши ҳужжатларини тайёрлаганди. Судда Степанян терактларга алоқаси борлигини рад этмаган. У совет ҳукуматини тан олмаслигини ва СССРда одил судлов йўқлигини билдирган, шунингдек, Арманистон Совет Иттифоқи таркибида экан, унга ҳеч қандай фойда бўлмаслигини айтган. 1979 йил 24 январда ҳукм чиқарилган — айбловчиларнинг учаласи ҳам отиш йўли билан ўлимга ҳукм этилган.

Конгодаги бозорга келиб урилган самолёт

1996 йил 8 январь куни Конгода Россияга тегишли «Ан-32Б» юк ташувчи самолёти учиш-қўниш йўлаги орқали Киншаса шаҳридан Кахембу томон отланган, бироқ ҳавога кўтарила олмаганди. Ҳалокат гувоҳларининг таъкидлашича, самолётни учириш вақтида унинг тумшуқ қисми кўтарилмаган.

У катта тезликда учиш-қўниш йўлагидан чиқиб кетган ва шу яқин атрофдаги бозорга бориб урилган. Аэропорт шаҳар марказида жойлашган эди. У ерда одатда қашшоқ одамлар тўпланган — қолган фуқаролар анча яхшироқ даҳаларда яшашни маъқул кўрган.

Самолёт савдо қаторлари бўйлаб 240 метрга яқин судралган ва бозордаги қурилиш биносига урилиб, ёниб кетган. Омон қолган конголиклар қоча бошлаган, бироқ юзлаб инсонларга ёрдам бериш имконсиз эди. Маҳаллий ОАВларнинг ёзишича, бозорни одамлар чинқириғи, ёрдам сўраб ибодат қилаётганлар ноласи тутган.

Кўнгилсиз ҳодиса оқибатида 298 киши ҳалок бўлган — улардан бири экипаж аъзоси эди. Яна 253 киши турли даражадаги тан жароҳатларини олган. Қурбонларнинг аксарияти аёллар ва болалар бўлган. Ҳалок бўлганларнинг жасадлари шу қадар эзилганки, фақат 66 кишининг шахсига аниқлик киритилган, холос. Шахси аниқланмаган қурбонлар биродарлик қабристонига дафн этилган.

Маҳаллий аҳоли ҳалокатга учраган «Ан-32Б»ни эртаси куниёқ металлоломга ташиб кетган. Самолёт 1993 йилда асос солинган «Москва ҳаво йўллари» авиакомпаниясига тегишли эди — у «Шереметьево 2» корхонаси каби юридик жиҳатдан мустақил бўлинма ҳисобланган. Қанчадир вақтдан кейин компаниялар бирлашган, бироқ «Москва ҳаво йўллари» корхонаси мустақиллигини сақлаб қолишга эришган.

Ҳалокатдан олдин, 4 январь куни Москва ҳаво транспорти минтақавий бошқармаси комиссияси компания фаолиятини тўхтатган эди — ташкилот фикрича, лайнерлар ўз парвозларида жиддий қоидабузарликларга йўл қўйган. Бундан ташқари, ҳаво кемаларига сифатсиз техник хизмат кўрсатилаётгани аниқланганди. Шунга қарамай, «Москва ҳаво йўллари» ноқонуний равишда парвозларини давом эттирган. Уларнинг охиргиси Киншасадаги фожиавий рейс эди.

Киншасага Россия Транспорт вазирлигининг Давлатлараро авиация қўмитаси мутахассислари юборилган. Аммо Конго ҳукумати фожиа сабабини аниқлашга тўсқинлик кўрсатган — улар тергов қўмитасига зарур маълумотларни тақдим этмаган, шунингдек, «МC-61» борт магнитофони ва самолётнинг ўзи ёзар қурилмасини Канадага юборган, самолёт эса Украинада ишлаб чиқарилганди.

Шунга қарамай, Транспорт вазирлиги ниманидир аниқлашга муваффақ бўлади. Маълум бўлишича, экипажнинг техник бошқарувни текшириш муддати якунланган эди. Экипаж аъзолари томонидан ортилаётган юк назорат қилинмаган, натижада ҳавога кўтарилиш массаси ортиб кетган ва ҳалокатни юзага келтирган.

Ҳисоб-китобларга кўра, самолётнинг парвозга рухсат этилган массаси 27 минг килограммни ташкил этган, бироқ фожиа вақтида у 45 минг килограммни ташкил этган. Шунингдек, Транспорт вазирлигининг ҳисоблашича, экипаж нопрофессионал ҳаракат қилган — унинг аъзолари вазиятга кеч баҳо берган ва парвозни тўхтатиш бўйича чораларни кеч кўрган.

Конгода беш ой давом этган суд «Ан-32»нинг икки учувчиси — Николай Казарин ва Андрей Гусковни айбдор деб топган. Мажлисда улар аввалига бир-бирини айблаган, кейин эса айб N’Dolo аэропорти ходимларида эканини таъкидлашга тушган.

«Аэропортда икки тонна юк учун мўлжалланган ҳужжатга имзо қўйдиришди, аслида самолёт бортида 11 тоннага яқин юк бор эди», — деганди Гусков суд залида.

Россия ҳукумати учувчиларни ўз юртига қайтаришга уринган, аммо Конго суди уларни икки йилга озодликдан маҳрум этган. Экипажнинг қолган аъзолари Россияга қайтишга муваффақ бўлган. Авиакомпания 1,4 миллион долларга жаримага тортилган. Россия ҳукумати жабрланганларга зудлик билан гуманитар ёрдам кўрсатиш учун 20 минг доллар ажратган.

Телба даҳо — ўзини ўзи мот қилган Бобби Фишер

1957 йил 8 январь куни Бобби Фишер 14 ёшида шахмат бўйича АҚШ чемпионига айланган эди. У шахмат оламини ўзгартириб ташлашга муваффақ бўлган, бироқ ҳаётидаги энг муҳим ғалабани қўлга киритганидан кейин, барчасини қўлдан бой берган.

Америкалик Бобби Фишер — шунчаки шахмат бўйича 11-жаҳон чемпиони эмас. У бутун бошли спортга ёндашувни ўзгартирган, Совуқ уруш ва Америка муваффақияти рамзига айланган. 1972 йилда у карьерасидаги энг йирик ғалабага эришиб, Қўшма Штатларнинг миллий қаҳрамони дея эътироф этилган. Аммо шундан кейин Фишер бирорта расмий партия ўйнамаган, зоҳидга айланган ва барча нарсасидан айрилган. 1975 йил 3 апрель куни Роберт Фишер шахмат бўйича жаҳон чемпиони унвонидан маҳрум этилган.

Ёш Роберт шахмат билан олти ёшидан бошлаб шуғулланган — унга опаси Жоан ўргатган эди. Янги эрмак уни бутунлай ўз домига тортиб кетган. Бобби тенгдошлари шахмат ўйнамагани учун улар билан мулоқот қилмай қўйган. Йигитча ажойиб хотираси ва хориж тилини ўрганиш қобилияти билан ажралиб турган, шу боис 12 ёшида у нафақат инглиз тилида, балки немис, рус ва испан тилидаги шахмат адабиётларини ўқишга киришган.

10 ёшида Бобби ўзининг биринчи шахмат турнирида қатнашган — бу вақтга келиб у ўз тенгдошларига эътибор ҳам бермай қўйганди. 13 ёшида Фишер ёшлар ўртасида АҚШ чемпионига айланган, 14 ёшида эса катталар ўртасида ғолибликни қўлга киритган — Америка шахмати тарихида олдин бунчалик ёш чемпион бўлмаган эди. Орадан бир йил ўтгач, Бобби мактабни ташлашга ва ҳаётини тўлиқ шахматга бағишлашга қарор қилган. 16 ёшга тўлганида Фишер дунёдаги энг ёш гроссмейстерга айланган.

1958 йилда Фишер биринчи ва охирги марта Совет Иттифоқига келиб, яқинда жаҳон чемпиони унвонини қайтариб олган Ботвинник билан дона суриш ниятини маълум қилган. АҚШ чемпионининг талаби рад этилган, шу боис у бошқа совет шахматчиси билан бир нечта блиц-партия ўйнаб, ортга қайтиб кетган. 1959 йилда Роберт Югославиядаги турнирда омадсиз чиқиш қилган, аммо унинг муваффақиятсизлиги шахматчини синдириб қўймаган, балки янада тоблаган.

1971 йилда Фишер номзодлар турнирида барча рақибларини осонликча мағлуб этиб, шахмат тожи учун Борис Спасский билан беллашиш имкониятини қўлга киритган. Учрашув 1972 йилда содир бўлган, шахмат ишқибозлари буни «Юз йиллик учрашуви» деб атаб келади. Америка ва совет шахматчиларининг Совуқ уруш вақтидаги қарама-қаршилиги сиёсий майдонга ҳам кўчган. Охирги 25 йилдан буён чемпионликни фақат советлар қўлга киритиб келаётган эди, Фишерда эса ушбу гегемонияни тўхтатиш имконияти пайдо бўлган. Мусобақанинг мукофот пули 250 минг долларни ташкил этган — олдин шахмат турнирларида бу қадар кўп маблағ ўйналмаган эди.

Фишер шунчаки 0:2 ҳисобида ютибгина қолмай, ҳақиқий мастер-класс кўрсатган — 29 ёшли америкалик жаҳон чемпиони. Фишер ўз ғалабасини оддий қабул қилган, АҚШда эса у миллий қаҳрамонга айланган.

Мазкур ғалабадан кейин Фишер АҚШда миллий қаҳрамон сифатида кутиб олинган. АҚШга қайтиши билан уни президент Никсон Оқ уйга таклиф қилган, бироқ у буни қуйидагича баҳона билан рад этган: «Овқат чайнаётганимда оғзимга қарашларига чидай олмайман».

Ғарб матбуоти Фишерни кўкларга кўтара бошлаган, кўплаб машҳур инсонлар — қўшиқчилар, актёрлар — у билан дўстлашиш ва ундан шахмат ўйнашни ўрганишни хоҳлашарди. Фишернинг ғалабаси Ғарбда ушбу ўйиннинг оммалашишига хизмат қилган.

Фишернинг ўзи содир бўлаётган воқеаларга хотиржам қараган, одатдаги ҳаёт тарзини давом эттирган. Интервью беришни истамаган, фақат тор доирадаги дўстлари билан мулоқот қилишни маъқул кўрган, кўп миллионлик реклама шартномаларидан воз кечган (миш-мишларга кўра, Фишерга Volkswagen автомобилини реклама қилишни таклиф этишган, бироқ у товар билан шахсан танишиб чиққан ва унинг кўплаб камчиликларига гувоҳ бўлганда «ўз жонига қасд қиладиганлар учун автомобиль реклама қилмайман» деган). У ўзи иштирок этадиган жамоатчилик тадбирларига нарх белгилаган: хат ўқиб бериши учун 1000 доллар, телефонда мулоқотга — 2500, шахсий учрашувга — 5000, интервью учун — 25 минг доллар.

Спасский билан матчдан олдин Фишер журналистларга шахмат тожини қўлга киритгач, бутун дунё бўйлаб саёҳат қилиши ва катта гонорарлар эвазига ўйнашини, шахмат дунёдаги энг қиммат ўйинга айланишини айтган. Бироқ ушбу баҳснинг сўнгги партияси Фишернинг расман охирги ўйинига айланган.

2007 йилда Фишер буйрак етишмовчилиги билан шифохонага ётқизилган. Унга операцияни таклиф қилишган, аммо у буни рад этган. Бунинг оқибатида Фишер 2008 йилнинг 17 январида вафот этган ва у Рейкявикдан 50 километр наридаги Селфосс шаҳарчасидаги қабристонга дафн этилган.

«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.