Корпоратив ҳуқуқ соҳаси вакиллари ва меҳнат ҳуқуқи мутахассислари ўртасида мунтазам баҳс-мунозараларга сабаб бўладиган ҳолат мавжуд. Яъни икки соҳа мутахассислари орасида корпорация ижро органи раҳбари билан қандай турдаги шартнома тузилиши ҳақида низоли вазият кузатилади.
Ушбу баҳсда меҳнат ҳуқуқи мутахассислари ижро органи раҳбари билан меҳнат шартномаси расмийлаштирилишини таъкидлашади. Бунга қарши корпоратив ҳуқуқ соҳа вакиллари ишончли бошқариш шартномаси ёки ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси тузилиши кераклигини ва бу корпоратив ҳуқуқий муносабат ўлароқ фуқаролик қонунчилиги билан тартибга солинишини билдиришади.
Шунга кўра бу низоли ҳолат доим турли муаммоли ҳолатлар ва баҳсли саволларни келтириб чиқаради.
Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда ушбу мақола корпорация ижро органи раҳбарлари билан тузиладиган шартнома таҳлилига бағишланади.
Миллий ҳуқуқ тизимидаги корпорация субъектлари ҳисобланган акциядорлик жамияти, масъулияти чекланган жамият, қўшимча масъулиятли жамиятлар, тўлиқ ва коммандит ширкатлар тўғрисидаги қонунчиликда ижро органи раҳбарлари билан қандай шартнома тузилиши ҳақида аниқ кўрсатма мавжуд эмас. Хусусан, акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонуннинг 79-моддасида АЖ директори (ёки бошқарув раиси) билан шартнома тузилиши белгиланган.
Акциядорлик жамиятларини ҳуқуқий тартибга солишга қаратилган норматив-ҳуқуқий ҳужжат меҳнат шартномаси эмас, шартнома тузилиши кераклигини таъкидламоқда.
Шунингдек, Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисидаги қонуннинг 39-моддаси иккинчи қисмига мувофиқ жамият ва унинг яккабошчилик асосидаги ижро этувчи органи вазифасини амалга оширувчи шахс ўртасидаги шартнома жамият номидан жамиятнинг яккабошчилик асосидаги ижро этувчи органи вазифасини амалга оширувчи шахс сайланган умумий йиғилишдаги раислик қилувчи шахс томонидан ёки жамият иштирокчилари умумий йиғилишининг қарори билан ваколат берилган жамият иштирокчиси томонидан имзоланади.
Эътибор берадиган бўлсак, МЧЖда ҳам шартноманинг айнан қайси тури ҳақида айтилмаган.
Таъкидлаш керакки, янги Меҳнат кодексининг 486-моддаси иккинчи қисмида «акциядорлик жамиятининг раҳбари билан қонунда белгиланган муддатга муддатли меҳнат шартномаси тузилади» деган қоида белгиланмоқда.
Демак, 2023 йил 30 апрелдан бошлаб АЖ директори ёки бошқарув раиси билан муддатли меҳнат шартномаси имзоланади. Бу қоида қайсидир маънода меҳнат соҳаси мутахассисларининг фикрлари тўғрилигини исботлайди.
Бироқ шу ўринда ҳақли савол туғилади, МЧЖ ижро органи раҳбарлари билан қандай шартнома тузилади? Янги Меҳнат кодексида бу ҳақида бирон бир қоида мавжуд эмас. Қонун аналогиясини қўллаш орқали вазиятни таҳлил қилиш мумкин-ку, дерсиз.
Аммо Фуқаролик кодексининг 5-моддаси учинчи қисми фуқаролик ҳуқуқларини чеклайдиган ва жавобгарлик белгилайдиган нормаларнинг ўхшашлик бўйича қўлланилишига йўл қўйилмаслигини таъкидлайди. Бунда айнан муассисларнинг ва мустақил ҳуқуқ субъекти сифатида юридик шахс – корпорациянинг шартнома тузиш ҳуқуқи чекланиши ҳақида гап кетмоқда. Шундай экан МЧЖ директори билан қандай шартнома тузиш масаласи яна очиқ қолмоқда.
Шунингдек, масаланинг яна бир жиҳатини эътиборга олиш лозим. Янги МК меҳнат шартномаси тузиш ҳақида қоидани белгиламоқда. Зотан корпорация фақат жисмоний шахс томонидан эмас, бошқа бир корпорация (АЖ ёки МЧЖ) орқали ҳам бошқарилиши мумкин. Агар АЖ бошқа бир корпорация орқали бошқарилса, унда икки корпорация ўртасида ишончли бошқариш шартномаси имзоланади.
Шунинг учун ҳам корпорация ижро органи раҳбари билан қандай мазмундаги шартнома тузиш кераклигини аниқлаш учун ушбу муносабатнинг, яъни корпорация ижро органи раҳбари ва муассислар билан келиб чиқиш асосини, вужудга келадиган ижтимоий муносабатнинг қаердан келиб чиқишига эътибор бериш шарт.
Меҳнат қонунчилиги нуқтаи назаридан қараганда меҳнат шартномаси иш берувчи ва ходим ўртасида имзоланади. Энди эътиборимизни меҳнат қонунчилиги қоидаларига қаратамиз. Амалдаги МК 72-моддаси ҳамда янги МК 103-моддасига мувофиқ иш берувчи билан меҳнат шартномаси имзолайдиган шахс – ходим деб эътироф этилади. Демак, ижро органи раҳбари (директор ёки бошқарув раиси) бу ходим бўлади. Эътиборли жиҳати шундаки, меҳнат қонунчилиги ходимни ҳар доим «заиф» томон сифатида кўриб, уни турли кўринишларда ижтимоий ҳимоя қилишни ўз зиммасига олади.
Бироқ корпорация ижро органи раҳбари эса «заиф» томон эмас. Аксинча у ҳар доим «кучли» томон саналади (бу ҳақида кейинроқ тўхталиб ўтамиз).
Амалдаги МК 15-моддаси ҳамда янги МК 19-моддалари мазмунига кўра корхона (юридик шахс) иш берувчи ҳисобланади. Юридик шахс ижро органи раҳбари эса ушбу юридик шахснинг иродасини ифода этгани учун у директор (бошқарув раиси) ҳисобланади. Соддароқ айтганда юридик шахснинг эрк-иродаси бу шу юридик шахс директорининг эрк-иродаси саналади.
Юқоридаги мисол бизга шуни кўрсатмоқдаки, ижро органи раҳбари ўзи билан ўзи меҳнат шартномаси тузиши керак. Бу эса мантиққа зид. Амалдаги ва янги МКда иш берувчилар қаторида муассисларнинг ёки кузатув кенгашининг бевосита кўрсатилмаслиги масалани янада чигаллаштиради.
Ана энди масалага корпоратив ҳуқуқий муносабат нуқтаи назари билан қараб кўрамиз. Юридик адабиётларда корпоратив ҳуқуқий муносабат қуйидаги йўналишларда вужудга келиши айтилади:
1. Муассислар ва корпорация ўртасида;2. Корпорация ва ижро органи ўртасида;3. Муассислар ва ижро органи ўртасида.
Ижро органи раҳбари билан шартнома тузишда айнан шу жиҳатга эътибор бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Кўриб турганимиздек, юқоридаги субъектлар ўртасида келиб чиқадиган ижтимоий муносабатлар корпоратив ҳуқуқ билан тартибга солинади. Бу муносабат субъектлари ўртасидаги муносабатларда уларни fidusiar мажбуриятлар бир бирига боғлаб туради.
Таъкидлаш лозимки, fidusiar мажбуриятлар нафақат романо-герман ҳуқуқида, балки англо-саксон ҳуқуқий оиласига ҳам хосдир. Ушбу ҳуқуқ оиласида fidusiar мажбурият «энг юқори ахлоқий ва ҳаққоний принциплар»га асосланган мажбуриятлар сифатида тушунилади.
Умумий маънода фидуциар муносабатлар деганда икки ёки ундан ортиқ шахслар ўртасида пул маблағлари ёки бошқа мол-мулкни бошқариш билан боғлиқ ҳолда вужудга келадиган, ишончга асосланган ахлоқий ва ҳуқуқий муносабатлар тушунилади. Фидуциар муносабат моҳиятига кўра бир шахс (фидуциарий) бошқа шахс (ишонч билдирувчи) номидан унинг манфаатлари йўлида ҳаракат қилади ҳамда фидуциарийда тегишли мол-мулкка оид қарорларни қабул қилишда дискресион ваколат мавжуд бўлади.
Fidusiar мажбурият эса fidusiarнинг бенефициарнинг номидан унинг манфаатларида содиқлик (дутй оф лоялтй) ва ғамхўрлик (дутй оф carэ) билан ҳаракат қилиш мажбуриятини ифодалайди.
Корпоратив ҳуқуқий муносабатларда бу институт муҳим аҳамият касб этади. Негаки корпорация бошқаруви тўлиқ мазкур институт устига қурилади дейишимиз мумкин.
Маълумки, корпорация директори (бошқарув раиси) шу корпорация номидан ишончномасиз иш юритади, шу жумладан унинг манфаатларини ифодалайди, унинг номидан битимлар тузади, корпорациянинг филиали ёки ваколатхонаси раҳбарини тайинлайди, штатларни тасдиқлайди, корпорациянинг барча ходимлари бажариши мажбурий бўлган буйруқлар чиқаради ва кўрсатмалар беради. Юқори тилга олганимиздек, ушбу ҳуқуқлар ижро органи раҳбарининг ҳуқуқий муносабатларда «кучли» томон эканлигини исботлайди.
Мазкур қоиданинг моҳияти шуни кўрсатмоқдаки, бунда корпорациянинг ҳақиқий эгаси (акциядор ёки умумий маънода муассис) ва директор ўртасидаги битимга асосан директор fidusiar муносабатга киришади.
Мисол учун инглиз ҳуқуқида бу муносабатлар Company аcт «Компаниялар тўғрисида»ги қонунда белгиланади.
Ушбу қонуннинг 10-боби компания директорига бағишланган. Мазкур боб қоидалари бўйича компания директорини сайлашдан бошлаб, уни компания директорлигидан озод қилишгача бўлган жараёнлар ҳақида қоида белгиланади. Ушбу қонуннинг 188-ва 189-моддалари бевосита директор билан шартнома тузишга оид бўлиб, унга кўра компания директори билан «service contracts», яъни хизмат кўрсатиш шартномаси» имзоланади.
Романо-герман ҳуқуқининг асослари ишлаб чиққан Германия қонунчилигида АЖ конструкцияси шундай ишлаб чиқилганки, унга кўра корпорация бошқарув органлари (Vorstand – ижро органи, Aufsichtsrat – кузатув кенгаши, Hauptversammlung – умумий йиғилиш) ўзаро боғлиқликда АЖ бошқарувини амалга оширади.
Vorstand – ижро органи одатда 2 кишидан ортиқ шахс томонидан ташкил этилади ва у Aufsichtsrat – кузатув кенгаши томонидан сайланади.
Германияда Акциядорлик жамиятлари тўғрисидаги қонун (AktienGESellschaft – АГ) 84-моддасида ижро органи аъзолари билан кузатув кенгаши ўртасида шартнома имзоланиши белгиланган. Шартнома дейилган, «меҳнат шартномаси» эмас.
Биз фақат шу икки давлатдаги қоиданинг ўзинигина кўриб ўтдик. Ваҳоланки, Француз ва АҚШ қонунчилигида ҳам юқоридаги ҳолатни кўришимиз мумкин. Яъни юқоридаги давлатларда корпорация ижро органи раҳбари билан тузиладиган шартномада fidusiar мажбуриятлар баён этилади. Бундай мажбуриятлар қаторига:
- ўз ваколатлари доирасида ҳаракат қилиш;- компаниянинг муваффақиятини таъминлаш;- қарор қабул қилишда мустақил бўлиш;- оқилона эҳтиёткорлик, маҳорат ва профессионалликни қўллаш;- манфаатлар тўқнашуви юзага келишининг олдини олиш ва манфаатдор томонлар билан тузилган битимларни эълон қилиш;- ўз лавозимларидан фойда кўрмаслик кабиларни киритиш мумкин.
Корпорация директори билан тузилган битим унга ушбу корпорацияни ўзи хоҳлаганча бошқариш ҳуқуқини беради. Бироқ содиқлик ва ғамхўрлик бурчи уни маълум маънода тийиб туриш вазифасини бажаради.
Директорнинг ушбу мажбуриятларини бажармаслиги эса муассисларга (ёки кузатув кенгашига) у билан тузилган шартномани исталган вақтда бекор қилиш ҳуқуқини беради. Шунингдек, директорнинг ўз зиммасига олган fidusiar мажбуриятлари бажармаслиги оқибатида келиб чиқадиган зарар унинг мулки ҳисобидан тўлиқ қопланади.
Зарарни қоплаш масаласи ҳам директор ва корпорация ўртасида меҳнат шартномаси имзоланмаслиги тўғри бўлишини ифода этади.
Чунки меҳнат қонунчилиги етказилган зарарни қоплаш масаласида чекловчи қоидаларни белгилайди. Яъни ходим иш берувчига бевосита етказилган ҳақиқий зарарни тўлаши шарт (амалдаги МК 198-м). Аввал айтганимдек, бунда қонун чиқарувчи ходимни «заиф» томон эканлигига ишора қилиб фақат ҳақиқий зарарни ундиришнигина белгиламоқда. Бошқача айтганда, меҳнат муносабатларда келиб чиқадиган зарар ҳақиқий зарар билан чекланади, бой берилган фойда эътиборга олинмайди.
Агар ижро органи раҳбари билан тузилган шартномани меҳнат шартномаси сифатида қабул қилсак, унда у ходим, муассис(лар) ёки кузатув кенгаши иш берувчи ҳисобланади. Шунга кўра директор фақат ҳақиқий зарарнигина тўлаши кифоя қилади. Бу эса муассисларнинг (корпорациянинг ҳам) ҳуқуқлари бузилишига олиб келади.
Бироқ аслида ижро органи раҳбари ўзининг мажбуриятларини бажармаслиги ортидан келиб чиқадиган зарарни (ҳақиқий зарар ва бой берилган фойдани – ФК 14-м) тўлиқ тўлаши лозим.
Биз юқорида масаланинг фақат айрим жиҳатларинигина таҳлил қилиш кифояландик. Зеро ушбу таҳлилнинг ўзи корпорация ижро органи раҳбари билан қандай турдаги шартнома тузиш кераклигини тушунтириш учун етарли бўлди ўйладик. Шуни айтиш керакки, янги МК кучга киргач ушбу соҳада низолар пайдо бўлмасдан ёки кўпаймасдан олдин, унга тегишли ўзгартириш киритиб, ушбу муносабатни корпоратив ҳуқуқ билан тартибга солишга қўйиб бериш лозим.
Дониёр Имомниёзов
Изоҳ (0)