20 оиладан фақат биттаси тўйиб овқатланади: Афғонистон Толибон даврида қандай ўзгарди?
2021 йилнинг 15 августида Толибоннинг Кобулни эгаллаб олиши Афғонистонда вазиятни кескин ўзгартириб юборди. Уларнинг осон ғалабаси барчани, шу жумладан жангчиларни ҳам ҳайратда қолдирди. The Economist нашри Афғонистон бир йилда қандай ўзгарганини таҳлил қилди.
Америка қўшинларини олиб чиқиб кетаётганини ва умидсиз афғонлар аэропортга қочиб кетиш умидида тўлиб-тошганини дунё даҳшат билан томоша қилди. Толибон тезда тўлиқ назоратни ўрнатди ва мамлакат инқирозга учради.
Асосий муаммолар молиявий бўлди. Ғарб Афғонистонни глобал банк тизимидан узиб қўйгани ва унинг хорижий захираларини музлатиб қўйгани сабабли мамлакат иқтисодиёти қулади.
Ўтган йилнинг сентябрь—декабрь ойлари орасида ялпи ички маҳсулот 2020 йилнинг шу даврига нисбатан учдан бир қисмга камайди.
Мамлакатнинг аксарият қисми қашшоқ ва оч. Июнь ойида озиқ-овқат ва ёнилғи нархлари ўтган йилга нисбатан 50 фоизга юқори бўлган. Афғонистонда 20 оиладан фақат биттаси тўйиб овқатланади.
Толибон бу борада ёрдам бермаяпти. Ўзгаргани ҳақидаги даъволар ва афғонларга «яхшироқ келажак» ваъдаларига қарамай, янги Толибон ўзини 1996—2001 йилларда мамлакатни бошқарган эски партияга ўхшаб тутмоқда.
Мамлакатда Фазилат ва ёмонлик вазирлиги ва унинг ахлоқ полицияси қайта ташкил этилди. Улар соқолини қирган эркаклар ва бошдан-оёқ ўранмаган аёлларни таъқиб қилишмоқда.
Толибон ҳамон террорчи дўстларига бошпана таклиф қилмоқда. 31 июль куни Америка Кобул марказида «Ал-Қоида» етакчиси Айман аз-Завоҳирийни ўлдирди.
Афғонистонда аёллар энг ёмон аҳволда қолган. Америка қўллаб-қувватлаган ҳукумат даврида йигирма йил ичида кўпчилик эркинлик даражасига ўрганиб қолган эди.
Аёлларнинг саводхонлик даражаси 2000 йилдан 2018 йилгача бўлган даврда атиги 30 фоизни ташкил этган бўлса ҳам икки баравардан кўпроқ ошди.
Аёлларнинг бир авлоди шифокор, журналист, ҳуқуқшунос бўлиб ишлади. Энди улар яна бир бор жамоат ҳаётидан четлаштирилмоқда. Март ойида Толибон қизларни ўрта мактабларга қайтариш ҳақидаги ваъдасидан қайтди.
Қишлоқ аҳолиси ўтган йилларга қараганда анча хавфсизроқ яшамоқда. Маълумотларга кўра, зўравонлик ҳодисалари, қуролли тўқнашувлар, дрон ҳужумлари ва портлашлар июль ойининг ўрталарига қадар ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 87 фоизга камайган.
Кўпгина қишлоқ афғонлари учун кўп нарса ўзгармади. Толибонни туғдирган мамлакат жанубидаги қишлоқларда шафқатсиз консерватизм янгилик эмас.
Бу чекка ҳудудларда истиқомат қилувчилар ўз ҳаётларини тикламоқда, экинлар экиб, уй-жойларини тартибга келтирмоқда.
Жаҳон банкининг яқинда уй хўжаликлари ўртасида ўтказган сўровига кўра, иш билан банд эканликларини айтган қишлоқ респондентларининг улуши икки йил аввалги 73 фоиздан 2021 йилнинг сўнгги уч ойида 81 фоизга ошган.
Аммо иш билан банд бўлиш муносиб маош олишни англатмайди. Кўпчилик кўп болали оилалар харажатларини қоплайдиган ягона боқувчи эга холос.
Тинчлик узоқ давом этмаслиги мумкин, албатта. Афғонистонликлар Америка томонидан қўллаб-қувватланган 20 йиллик қўпол демократия туфайли ўзгарди. Толибон мутаассиблиги билан яшашни истамаган аёллар кўчаларга чиқмоқда.
Иқтисодий қийинчилик аҳоли орасида норозиликни келтириб чиқармоқда. Янги камбағал афғонлар аллақачон Толибонни нотўғри бошқарувда айблашни бошлаган.
