20 oiladan faqat bittasi to‘yib ovqatlanadi: Afg‘oniston Tolibon davrida qanday o‘zgardi?
2021-yilning 15-avgustida Tolibonning Kobulni egallab olishi Afg‘onistonda vaziyatni keskin o‘zgartirib yubordi. Ularning oson g‘alabasi barchani, shu jumladan jangchilarni ham hayratda qoldirdi. The Economist nashri Afg‘oniston bir yilda qanday o‘zgarganini tahlil qildi.
Amerika qo‘shinlarini olib chiqib ketayotganini va umidsiz afg‘onlar aeroportga qochib ketish umidida to‘lib-toshganini dunyo dahshat bilan tomosha qildi. Tolibon tezda to‘liq nazoratni o‘rnatdi va mamlakat inqirozga uchradi.
Asosiy muammolar moliyaviy bo‘ldi. G‘arb Afg‘onistonni global bank tizimidan uzib qo‘ygani va uning xorijiy zaxiralarini muzlatib qo‘ygani sababli mamlakat iqtisodiyoti quladi.
O‘tgan yilning sentabr—dekabr oylari orasida yalpi ichki mahsulot 2020-yilning shu davriga nisbatan uchdan bir qismga kamaydi.
Mamlakatning aksariyat qismi qashshoq va och. Iyun oyida oziq-ovqat va yonilg‘i narxlari o‘tgan yilga nisbatan 50 foizga yuqori bo‘lgan. Afg‘onistonda 20 oiladan faqat bittasi to‘yib ovqatlanadi.
Tolibon bu borada yordam bermayapti. O‘zgargani haqidagi da’volar va afg‘onlarga “yaxshiroq kelajak” va’dalariga qaramay, yangi Tolibon o‘zini 1996—2001-yillarda mamlakatni boshqargan eski partiyaga o‘xshab tutmoqda.
Mamlakatda Fazilat va yomonlik vazirligi va uning axloq politsiyasi qayta tashkil etildi. Ular soqolini qirgan erkaklar va boshdan-oyoq o‘ranmagan ayollarni ta’qib qilishmoqda.
Tolibon hamon terrorchi do‘stlariga boshpana taklif qilmoqda. 31-iyul kuni Amerika Kobul markazida “Al-Qoida” yetakchisi Ayman az-Zavohiriyni o‘ldirdi.
Afg‘onistonda ayollar eng yomon ahvolda qolgan. Amerika qo‘llab-quvvatlagan hukumat davrida yigirma yil ichida ko‘pchilik erkinlik darajasiga o‘rganib qolgan edi.
Ayollarning savodxonlik darajasi 2000-yildan 2018-yilgacha bo‘lgan davrda atigi 30 foizni tashkil etgan bo‘lsa ham ikki baravardan ko‘proq oshdi.
Ayollarning bir avlodi shifokor, jurnalist, huquqshunos bo‘lib ishladi. Endi ular yana bir bor jamoat hayotidan chetlashtirilmoqda. Mart oyida Tolibon qizlarni o‘rta maktablarga qaytarish haqidagi va’dasidan qaytdi.
Qishloq aholisi o‘tgan yillarga qaraganda ancha xavfsizroq yashamoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, zo‘ravonlik hodisalari, qurolli to‘qnashuvlar, dron hujumlari va portlashlar iyul oyining o‘rtalariga qadar o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 87 foizga kamaygan.
Ko‘pgina qishloq afg‘onlari uchun ko‘p narsa o‘zgarmadi. Tolibonni tug‘dirgan mamlakat janubidagi qishloqlarda shafqatsiz konservatizm yangilik emas.
Bu chekka hududlarda istiqomat qiluvchilar o‘z hayotlarini tiklamoqda, ekinlar ekib, uy-joylarini tartibga keltirmoqda.
Jahon bankining yaqinda uy xo‘jaliklari o‘rtasida o‘tkazgan so‘roviga ko‘ra, ish bilan band ekanliklarini aytgan qishloq respondentlarining ulushi ikki yil avvalgi 73 foizdan 2021-yilning so‘nggi uch oyida 81 foizga oshgan.
Ammo ish bilan band bo‘lish munosib maosh olishni anglatmaydi. Ko‘pchilik ko‘p bolali oilalar xarajatlarini qoplaydigan yagona boquvchi ega xolos.
Tinchlik uzoq davom etmasligi mumkin, albatta. Afg‘onistonliklar Amerika tomonidan qo‘llab-quvvatlangan 20 yillik qo‘pol demokratiya tufayli o‘zgardi. Tolibon mutaassibligi bilan yashashni istamagan ayollar ko‘chalarga chiqmoqda.
Iqtisodiy qiyinchilik aholi orasida norozilikni keltirib chiqarmoqda. Yangi kambag‘al afg‘onlar allaqachon Tolibonni noto‘g‘ri boshqaruvda ayblashni boshlagan.
