Ўзбекистон ва камбағаллик: ҳозир вазият қандай ва уни яхшилаш учун нималар қилинмоқда?

Дунёда 3,3 миллиардга яқин одам ҳали ҳам кунига 5,5 долларга, 1,8 миллиардга яқин киши эса кунига 3,2 долларга кун кечиради.

Коронавирус пандемияси глобал камбағалликни камайтиришнинг секин суръатларини янада секинлаштирди, бу 2017 йилда 9,2 фоизга кўтарилди (2021 йил учун прогнозга нисбатан 7,9 фоиз).

Шу билан бирга, Ўзбекистонда сўнгги йилларда камбағалликни камайтириш ва аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтириш борасида катта ишлар амалга оширилди.

2022—2026 йилларга мўлжалланган «Янги Ўзбекистон стратегияси»да эса камбағалликни икки баробарга қисқартириш вазифаси белгиланган.

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази бош илмий ходими Эдвард Романов «Дарё»га Ўзбекистонда ҳозир вазият қандайлиги ва нималар қилинётгани ҳақида гапириб берди.

Таърифлар спектридаги камбағаллик

Кенг маънода камбағаллик— бу одамларнинг яшаш, меҳнат қобилиятини сақлаш ва туғиш учун зарур бўлган минимал эҳтиёжларнинг маълум бир қисмини қондира олмайдиган иқтисодий аҳволи.

Қоида тариқасида, камбағаллик мамлакат аҳолисининг салмоқли қисмининг яхши ҳақ тўланадиган иш жойлари, сифатли таълим ва соғлиқни сақлаш хизматларидан фойдаланиш имкониятини ва ҳоказоларни чеклайди.

Мутахассислар орасида камбағалликнинг турли гуруҳлари ва таърифлари ажралиб туради. Баъзи экспертлар камбағалликни уч тоифага бўлишади:

• камбағаллик (одамларнинг физиологик ҳаёт минимуми учун маблағлари бўлмаганда ва доимий тўйиб овқатланмаслик ёқасида бўлганда);
• эҳтиёж ёки ўртача камбағаллик (оддий физиологик эҳтиёжлар учун етарли маблағга эга бўлган, лекин оддий ижтимоий эҳтиёжларни қондириш учун етарли бўлмаган);
• етарли даражада таъминланмаганлик ёки ўртача камбағаллик (яшаш минимуми таъминланган, лекин фаровон эмас).

Мутахассислар ҳар қандай жамият ва давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши учун камбағалликнинг салбий оқибатлари ҳақидаги таърифлар бўйича ҳамфикр.

Бунда иқтисодий сусаяди, жамиятда ижтимоий кескинлик кучаяди, жиноятчилик даражаси ошади, миграция жараёнлари фаоллашади ва аҳолининг турмуш тарзи ва одатлари ёмонлашади.

Бундан ташқари, камбағаллик шароитида «ўз-ўзидан давом этадиган камбағаллик» ҳодисаси илдиз отган.

Кўпинча таълим олиш ва меҳнат малакасини эгаллаш имкониятидан маҳрум бўлган кам таъминланган оилалар фарзандлари авлоддан-авлодга оиладаги камбағаллик айланасини давом эттиради.

Халқаро ташкилотлар

Жаҳон банки, БМТТД, FAO, ЮНИСЕФ ва бошқа халқаро ташкилотлар ўз дастур ва лойиҳаларини ишлаб чиқишда камбағалликни қисқартириш муаммосига устувор аҳамият беради.

Жаҳон банки маълумотларига кўра, ўта камбағаллик шароитида (даромад кунига 1,9 доллардан паст бўлса) 736 млн киши ёки дунё аҳолисининг тахминан 10 фоизи яшайди.

Жаҳон банкининг тавсияларига кўра, камбағалликка қарши кураш мамлакатда умумий иқтисодий ўсиш, меҳнатга қўшимча талабни яратиш, инсон капиталига инвестициялар ҳамда аҳолининг кам таъминланган ва ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий ҳимоя қилишни талаб этади.

Ўзбек моделининг шаклланиши

Маълумки, ҳар қандай модель ўрганилаётган мавзу бўйича маълумотларни тўплаш ва ўрганишга асосланади.«Хитой модели» тажрибасини ўрганиб, давлат раҳбари томонидан ташкил этилган виртуал қабулхоналар орқали олинган маълумотларни умумлаштириб «ўзбек модели»ни шакллантириш тизимли ишлар бошланди.

«Темир дафтарлар» ва «Мономарказлар»

2019 йил 17 январда президентнинг «Аҳоли муаммолари билан ишлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори эълон қилинди.Шунингдек, «аёллар» ва «ёшлар» дафтарлари ўша пайтда шаклланган. Рўйхатларни шакллантиришда ижтимоий, ҳуқуқий ва психологик қўллаб-қувватлашга, шунингдек, билим ва касб-ҳунар эгаллашга эҳтиёжи ва истаги бўлган шахсларга алоҳида эътибор қаратилади.

Ишсизлар одатда касб-ҳунар эгаллашлари ва малакаларини эгаллашлари учун зарур бўлган пулни топишда қийинчиликларга дуч келишади.

Шу боис давлат томонидан республика бўйлаб меҳнат бозорида талаб катта бўлган минглаб нодавлат таълим марказлари, «Мономарказ: ишга марҳамат» деб номланган ўқитувчилик касблари ва ҳунармандчилик марказлари ташкил этиш учун маблағ ажратилмоқда.

Бундан ташқари, 2021 йилда «Миллий банк» Тикланиш ва тараққиёт жамғармасидан 100 млн АҚШ доллари олди ва бу маблағ 2022-2024 йилларда ёш тадбиркорларга лойиҳаларни кредитлаш учун йўналтирилади.

Ёшлар ўртасида тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш ва тадбиркорликка ўргатиш бўйича бепул ўқув ва амалий курслар онлайн форматда ҳам ташкил этилмоқда. Ушбу курсларни муваффақиятли тамомлаган ёшларга сертификатлар ва имтиёзли кредитлар берилади.

2021 йил 1 апрелдан бошлаб аҳолининг кам таъминланган қатламларини «Ижтимоий ҳимоя қилишнинг ягона реестри» ахборот тизимига киритиш орқали ҳисобга олишнинг янги механизми жорий этилган.

Бу эса кам таъминланган оилаларга қонун ҳужжатларида белгиланган ижтимоий ёрдамни қўшимча зарур ҳужжатлар тақдим этмасдан автоматик тарзда олиш имконини беради.

Ҳоким ёрдамчилари

2022 йил 1 январдан бошлаб ҳар бир қишлоқ, ҳар бир маҳаллада тадбиркорликни ривожлантириш, аҳоли бандлигини таъминлаш ва камбағалликни қисқартириш бўйича туман (шаҳар) ҳокимининг ёрдамчиси лавозими жорий этилди.Янги муассасалар фаолиятини давлат тузилмалари билан мувофиқлаштириш учун ҳоким ёрдамчилари фаолиятини ташкил этиш бўйича Республика комиссияси тузилди.

Маҳаллабай меҳнат ва тадбиркорликни ривожлантириш агентлиги ва унинг тузилмалари Республика комиссиясининг ишчи органлари ва республика вакиллари этиб белгиланди. Ҳар бир туман ва шаҳарга вазирликлар, идоралар ва тижорат банкларининг республика вакиллари бўлган масъул ходимлари бириктирилган.

Шу тариқа, ҳокимларнинг маҳаллаларда ишлаш бўйича ёрдамчиларининг нафақат янги лавозими жорий этилди, балки камбағалликка қарши курашиш, ҳудудлар ва қишлоқларни иқтисодий ривожлантиришнинг янги механизмининг яхлит тизими шакллантирилди.

Ечилиши керак бўлган вазифалар

Камбағалликни қисқартириш бошланган пайтдан бошлаб Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш харажатлари йилдан йилга ортиб бормоқда.

Агар 2018 йилда улар 35 трлн сўмни ташкил этган бўлса, 2019 йилда 61,3 трлн сўм, 2020 йилда 74,2 трлн сўм, 2021 йилда 85,3 трлн сўм, 2022 йилда эса 105,5 трлн сўмни ташкил этиши режалаштирилган.

Хусусан, 2022 йилда таълим соҳасига 46,9 трлн сўм, соғлиқни сақлашга 22,8 трлн сўм, маданият ва спортга 3,4 трлн сўм ва фанни янада ривожлантириш чора-тадбирлари харажатлари 1,5 трлн сўмни ташкил этади.

Жорий йилнинг январь ойи бошида Давлат статистика қўмитаси ва Жаҳон банки томонидан Ўзбекистоннинг барча ҳудудларидаги 10 минг хонадон ўртасида ўтказилган сўров натижаларига кўра, аҳолининг энг кам истеъмол харажатлари бўйича янги маълумотлар тўпланган эди.

Мазкур сўров натижасида олинган маълумотларга кўра, зарур бўлган кунлик озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш (2200 ккал), шунингдек, ноозиқ-овқат товарлари ва хизматларни харид қилиш учун «минимал истеъмол харажатлари» ҳар бир киши бошига бир ой учун 498 минг сўмни ташкил этган.

Ушбу мақсадга эришиш учун Стратегияда таълим, соғлиқни сақлаш ва пенсия таъминоти соҳаларида ислоҳотлар ўтказиш, аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини ижтимоий ҳимоя қилишни янада кучайтириш чора-тадбирлари кўзда тутилган.

«Минимал истеъмол харажатлари» тоифасини жорий этиш; ишчи касбларини имтиёзли ўқитиш учун ҳар бир ҳудудда ихтисослаштирилган «мономарказлар» очиш; нафақалар ва бошқа ёрдамлар даражасини ошириш; 2022—2023 йиллар даврида камбағалликка қарши курашиш бўйича жами 15 га яқин дастурни амалга ошириш режалаштирилган.