Нима учун одамлар кариесдан азият чекади? Касалликнинг сабаблари ва курашиш усуллари

Тишларга доимий ва йўқ қилиш қийин бўлган инфекциянинг ҳужум қилишига инсониятнинг ўзи ҳам қисман айбдор. Бугунги кунда кўпчилик стоматологлар кариоген бактерия — Streptococcus mutans — 10-15 минг йил олдин биринчи қабилалар овчиликдан воз кечиб, деҳқончилик ва чорвачиликка ўтганда, оғиз бўшлиғига ошқозондан кўчиб ўтган деган фикрга ишонишади. Яъни бу оқсил — гўштни камайтириб, углеводлар — дон, сабзавотлар ва сут маҳсулотларини истеъмол қилиш туфайли юз берган бўлиши мумкин, деган фикрда. Ажабланарлиси шундаки, кариеснинг юқумли табиати ва сабаблари ярим асрдан камроқ вақт олдин ишончли тарзда аниқланган.

Кариес жараёнининг ривожланиши учун масъул бўлган бактериялар ХХ асрнинг бошларида аниқланган. Аммо кариеснинг дастлабки босқичи ташаббускори Streptococcus mutans билан бир қаторда, олимлар кейинчалик жараённи давом эттирадиган стрептококклар ва лактобактерияларнинг яна бир қанча турларини ва бундан ташқари, кариес учун сабабчи бўлган актиномицетларнинг бир турини кашф этди. Стрептококклар нохуш касалликнинг сабаби бўлиши жуда мантиқий. Ушбу турдаги микроблар одамлар ва ҳайвонларнинг овқат ҳазм қилиш тизимида минг йиллар давомида мавжуд бўлиб, одатда ҳеч қандай зарар етказмаган. Шундай қилиб, бугунги кунда кариес ривожланишининг сабаблари аниқ маълум.

Ўз ҳаётини сақлаб қолиш учун стрептококклар озиқ-овқатдаги углеводлардан фойдаланади, уларни бошқа бактерияларга нисбатан рекорд тезликда парчалайди ва спиртли ичимликлар, алдегидлар ёки кислоталарни қолдиради. Катта шаҳарлар ва умумий овқатланиш жойлари пайдо бўлиши билан, кариоз бактерия тобора кўпроқ оғизларни эгаллади ва тозаланган шакар, лимонад ва сахарозага бой бошқа озиқ-овқатлар —углевод ферментацияси учун идеал бўлганида ғалаба қозонди. Шундай қилиб, кариес сабаблари ҳам ижтимоий жараёнлар, хусусан, саноатлаштириш билан боғлиқ.

Кариес шаклланишининг сабаблари

Кариес қандай пайдо бўлишини тушуниш учун биринчи навбатда тиш эмалининг тахминан 95 фоизи минерал — кальций гидроксиапатит Cа10 (ПО4) 6 (ОҲ) 2 дан иборат эканлигини билиш керак. Унинг олти бурчакли кристаллари бирлашиб, призмаларни ҳосил қилади ва суяк ва тишларни мустаҳкамлайди. Фақат битта кесманинг эмалида 5 миллионга яқин минерал призмалар мавжуд. Кальций гидроксиапатит тиш кариесининг сабаби ҳисобланади.

Барча гидроксил («ишқорий») минераллар сингари, гидроксиапатит кислоталар томонидан йўқ қилинади. Бу сақич рекламасидан бошлаб ҳаммага маълум бўлган машҳур кислота-ишқор мувозанатининг бузилиши туфайли содир бўлади. Кислота оғизга кирганда, масалан, бир қултум шароб билан, танамиз уни зарарсизлантиришга ҳаракат қилади ва эмалдаги кальций тупукка ўтади. Кальцийсиз минерал призмалар йўқ бўлиб кетади. Агар жараён такрорланса, кислоталар дентинга ҳужум қилади. Кейин тишда кариоз бўшлиқ пайдо бўлади. Маълум бўлишича, кислоталар кариесни келтириб чиқаради.

Шунинг учун, шароб ёки апельсинли шарбат истеъмол қилинганда, тишлар эмали қисман йўқ қилинишга маҳкумдир. Аммо кислоталар бусиз ҳам оғизда пайдо бўлади. Стрептококклар углеводлар билан озиқланади. Углевод қанчалик оддий бўлса, ундан тезроқ кислота ҳосил бўлади. Бу шуни англатадики, оддий углеводлар (глюкоза, фруктоза, сахароза) қанчалик тез-тез истеъмол қилинса, кариес шунча тез ривожланади. Кориниб турибдики, кариеснинг сабаблари аниқлангач, даволаниш қийин бўлмаслиги керак.

Кариэйсдан қандай қутулиш мумкин?

Албатта, одамлар узоқ вақт давомида «ширинлик тишларни касал қилади» деб билишган, аммо кариес пайдо бўлишида парҳезнинг ролини фақат кўплаб мустақил тажрибалар давомида стрептококклар мавжудлиги аниқланганда исботлаш мумкин эди. Тиш кариесининг сабаблари ҳақидаги гипотезалар тадқиқотлар ёрдамида амалиётда текширила бошланди. Шакарнинг «айби»ни исботлашда биринчи қадамни Орхусдаги Қироллик стоматология коллежидан даниялик профессор Фредерик фон дер Фер қўйди. 1970 йилда фон дер Фер тажриба ўтказди, унда яхши тиш эмали бўлган кўнгиллилар гуруҳи оғиз бўшлиғи гигиенасини бутунлай чиқариб ташлади — улар овқатдан кейин тишларини ювмади. Уларнинг ярми ҳам кунига бир неча марта 50 фоиз сахароза эритмаси билан оғзини чайишди. Гигиенанинг етишмаслиги бактериялар сонини кўпайтирди, аммо назорат гуруҳи билан оғзини ширин эритма билан ювганларнинг тишлари ҳолатини солиштирганда, кариеснинг аниқроқ белгилари аниқланди.

Кариеснинг олдини қандай олиш мумкин?

Агар кариес билан курашишнинг биринчи усули — ширинликлардан воз кечиш ҳамма учун мос бўлмаса, унда тиш эмалини кислоталарга нисбатан чидамли қилиш анча осон. Бугунги кунга келиб, флоризация эмални мустаҳкамлашнинг ягона глобал тан олинган ва энг самарали усули ҳисобланади. Эмал кариесининг сабабларини аниқлаш стоматологияга олдинга қадам ташлашга ва даволаш режасини ва одамларни ушбу касалликдан халос қилиш усулларини ишлаб чиқишга имкон берди.

1953 йилда Швейцарияда мактаб ва болалар боғчаларида биринчи марта кариеснинг олдини олиш учун сутга фторидларни кўп миқдорда қўшиш бошланди. 60 йил ўтгач, дунёдаги тиш пасталарининг 95 фоизи фторидни ўз ичига олди. Агар тиш пастасининг таркибий қисмлари рўйхати ўқилса, унда натрий фторид, монофторофосфат ёки аминофлоридни топиш мумкин. Ёки, эҳтимол, бир нечта фторидлар бўлади. Бу тиш кариесини йўқ қилмайди, аммо сабабларни бартараф қилади, даволанишга тайёрлайди.

Бошқа томондан, фторид туфайли тиш пастасини телевизор рекламасида кўрсатилганидек, тиш чўткасининг бутун узунлигидаги миқдорида эмас, балки нўхат ўлчамида ишлатиш тавсия этилади. Бунинг асосий сабаби флороз хавфи ёки эмалнинг фтор билан тўйинганлигидир. Эҳтиёт бўлиш керак, акс ҳолда кариеснинг сабаблари бошқа соғлиқ муаммоларига олиб келиши мумкин.

Кариес бошқа усул билан даволанадими?

Кариесга қарши вакцина ихтиро қилиш, кариеснинг асосий сабаби бўлган патоген стрептококкларни ўлдириш кўплаб олимларнинг орзусидир. Аммо тиш шифокорларининг арсеналида кариесга қарши вакцина пайдо бўлса ҳам, пломба ва протезларни унутиш даргумон. Дунёнинг етакчи эпидемиологларидан бири, Бостондаги Форсит институти ходими Даниэль Смит тушунтирганидек, эмлаш фақат бир ёшдан икки ёшгача бўлган болаларга — биринчи сут тишлари пайдо бўлганда берилсагина, самарали бўлади. Чунки уларда бактериялар жамоаси шаклланишга улгурмаган. Шундай қилиб, болаларда кариеснинг асосий сабабини олдиндан истисно қилиш мумкин.

Кариесга қарши вакцина яна бир заиф нуқтага эга. Агар у касалликнинг дастлабки белгиларини келтириб чиқарадиган стрептококкнинг бир турини енгишга муваффақ бўлса ҳам, турли босқичларда тишларнинг парчаланишига боғлиқ бўлган бошқа бактерия турлари ташаббускор сифатида пайдо бўлиши мумкин. Шунинг учун стоматологлар тиш кариесини айёр инфекция деб аташади, бу билан анъанавий усуллар билан курашиш мумкин ва керак: парҳезга риоя қилиш ва мунтазам равишда тиш шифокорига ташриф буюриш керак. Чунки ҳаёти давомида бир неча минг тишларни янгилай оладиган акулалардан фарқли ўлароқ, биз инсонлар уларни бир умрга йўқотишимиз мумкин.