Nima uchun odamlar kariyesdan aziyat chekadi? Kasallikning sabablari va kurashish usullari

Tishlarga doimiy va yo‘q qilish qiyin bo‘lgan infeksiyaning hujum qilishiga insoniyatning o‘zi ham qisman aybdor. Bugungi kunda ko‘pchilik stomatologlar kariogen bakteriya — Streptococcus mutans — 10-15 ming yil oldin birinchi qabilalar ovchilikdan voz kechib, dehqonchilik va chorvachilikka o‘tganda, og‘iz bo‘shlig‘iga oshqozondan ko‘chib o‘tgan degan fikrga ishonishadi. Ya’ni bu oqsil — go‘shtni kamaytirib, uglevodlar — don, sabzavotlar va sut mahsulotlarini iste’mol qilish tufayli yuz bergan bo‘lishi mumkin, degan fikrda. Ajablanarlisi shundaki, kariyesning yuqumli tabiati va sabablari yarim asrdan kamroq vaqt oldin ishonchli tarzda aniqlangan.

Kariyes jarayonining rivojlanishi uchun mas’ul bo‘lgan bakteriyalar XX asrning boshlarida aniqlangan. Ammo kariyesning dastlabki bosqichi tashabbuskori Streptococcus mutans bilan bir qatorda, olimlar keyinchalik jarayonni davom ettiradigan streptokokklar va laktobakteriyalarning yana bir qancha turlarini va bundan tashqari, kariyes uchun sababchi bo‘lgan aktinomitsetlarning bir turini kashf etdi. Streptokokklar noxush kasallikning sababi bo‘lishi juda mantiqiy. Ushbu turdagi mikroblar odamlar va hayvonlarning ovqat hazm qilish tizimida ming yillar davomida mavjud bo‘lib, odatda hech qanday zarar yetkazmagan. Shunday qilib, bugungi kunda kariyes rivojlanishining sabablari aniq ma’lum.

O‘z hayotini saqlab qolish uchun streptokokklar oziq-ovqatdagi uglevodlardan foydalanadi, ularni boshqa bakteriyalarga nisbatan rekord tezlikda parchalaydi va spirtli ichimliklar, aldegidlar yoki kislotalarni qoldiradi. Katta shaharlar va umumiy ovqatlanish joylari paydo bo‘lishi bilan, karioz bakteriya tobora ko‘proq og‘izlarni egalladi va tozalangan shakar, limonad va saxarozaga boy boshqa oziq-ovqatlar —uglevod fermentatsiyasi uchun ideal bo‘lganida g‘alaba qozondi. Shunday qilib, kariyes sabablari ham ijtimoiy jarayonlar, xususan, sanoatlashtirish bilan bog‘liq.

Kariyes shakllanishining sabablari

Kariyes qanday paydo bo‘lishini tushunish uchun birinchi navbatda tish emalining taxminan 95 foizi mineral — kalsiy gidroksiapatit Ca10 (PO4) 6 (OH) 2 dan iborat ekanligini bilish kerak. Uning olti burchakli kristallari birlashib, prizmalarni hosil qiladi va suyak va tishlarni mustahkamlaydi. Faqat bitta kesmaning emalida 5 millionga yaqin mineral prizmalar mavjud. Kalsiy gidroksiapatit tish kariyesining sababi hisoblanadi.

Barcha gidroksil (“ishqoriy”) minerallar singari, gidroksiapatit kislotalar tomonidan yo‘q qilinadi. Bu saqich reklamasidan boshlab hammaga ma’lum bo‘lgan mashhur kislota-ishqor muvozanatining buzilishi tufayli sodir bo‘ladi. Kislota og‘izga kirganda, masalan, bir qultum sharob bilan, tanamiz uni zararsizlantirishga harakat qiladi va emaldagi kalsiy tupukka o‘tadi. Kalsiysiz mineral prizmalar yo‘q bo‘lib ketadi. Agar jarayon takrorlansa, kislotalar dentinga hujum qiladi. Keyin tishda karioz bo‘shliq paydo bo‘ladi. Ma’lum bo‘lishicha, kislotalar kariyesni keltirib chiqaradi.

Shuning uchun, sharob yoki apelsinli sharbat iste’mol qilinganda, tishlar emali qisman yo‘q qilinishga mahkumdir. Ammo kislotalar busiz ham og‘izda paydo bo‘ladi. Streptokokklar uglevodlar bilan oziqlanadi. Uglevod qanchalik oddiy bo‘lsa, undan tezroq kislota hosil bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, oddiy uglevodlar (glyukoza, fruktoza, saxaroza) qanchalik tez-tez iste’mol qilinsa, kariyes shuncha tez rivojlanadi. Korinib turibdiki, kariyesning sabablari aniqlangach, davolanish qiyin bo‘lmasligi kerak.

Karieysdan qanday qutulish mumkin?

Albatta, odamlar uzoq vaqt davomida “shirinlik tishlarni kasal qiladi” deb bilishgan, ammo kariyes paydo bo‘lishida parhezning rolini faqat ko‘plab mustaqil tajribalar davomida streptokokklar mavjudligi aniqlanganda isbotlash mumkin edi. Tish kariyesining sabablari haqidagi gipotezalar tadqiqotlar yordamida amaliyotda tekshirila boshlandi. Shakarning “aybi”ni isbotlashda birinchi qadamni Orxusdagi Qirollik stomatologiya kollejidan daniyalik professor Frederik fon der Fer qo‘ydi. 1970-yilda fon der Fer tajriba o‘tkazdi, unda yaxshi tish emali bo‘lgan ko‘ngillilar guruhi og‘iz bo‘shlig‘i gigiyenasini butunlay chiqarib tashladi — ular ovqatdan keyin tishlarini yuvmadi. Ularning yarmi ham kuniga bir necha marta 50 foiz saxaroza eritmasi bilan og‘zini chayishdi. Gigiyenaning yetishmasligi bakteriyalar sonini ko‘paytirdi, ammo nazorat guruhi bilan og‘zini shirin eritma bilan yuvganlarning tishlari holatini solishtirganda, kariyesning aniqroq belgilari aniqlandi.

Kariyesning oldini qanday olish mumkin?

Agar kariyes bilan kurashishning birinchi usuli — shirinliklardan voz kechish hamma uchun mos bo‘lmasa, unda tish emalini kislotalarga nisbatan chidamli qilish ancha oson. Bugungi kunga kelib, florizatsiya emalni mustahkamlashning yagona global tan olingan va eng samarali usuli hisoblanadi. Emal kariyesining sabablarini aniqlash stomatologiyaga oldinga qadam tashlashga va davolash rejasini va odamlarni ushbu kasallikdan xalos qilish usullarini ishlab chiqishga imkon berdi.

1953-yilda Shveysariyada maktab va bolalar bog‘chalarida birinchi marta kariyesning oldini olish uchun sutga ftoridlarni ko‘p miqdorda qo‘shish boshlandi. 60 yil o‘tgach, dunyodagi tish pastalarining 95 foizi ftoridni o‘z ichiga oldi. Agar tish pastasining tarkibiy qismlari ro‘yxati o‘qilsa, unda natriy ftorid, monoftorofosfat yoki aminofloridni topish mumkin. Yoki, ehtimol, bir nechta ftoridlar bo‘ladi. Bu tish kariyesini yo‘q qilmaydi, ammo sabablarni bartaraf qiladi, davolanishga tayyorlaydi.

Boshqa tomondan, ftorid tufayli tish pastasini televizor reklamasida ko‘rsatilganidek, tish cho‘tkasining butun uzunligidagi miqdorida emas, balki no‘xat o‘lchamida ishlatish tavsiya etiladi. Buning asosiy sababi floroz xavfi yoki emalning ftor bilan to‘yinganligidir. Ehtiyot bo‘lish kerak, aks holda kariyesning sabablari boshqa sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin.

Kariyes boshqa usul bilan davolanadimi?

Kariyesga qarshi vaksina ixtiro qilish, kariyesning asosiy sababi bo‘lgan patogen streptokokklarni o‘ldirish ko‘plab olimlarning orzusidir. Ammo tish shifokorlarining arsenalida kariyesga qarshi vaksina paydo bo‘lsa ham, plomba va protezlarni unutish dargumon. Dunyoning yetakchi epidemiologlaridan biri, Bostondagi Forsit instituti xodimi Daniel Smit tushuntirganidek, emlash faqat bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan bolalarga — birinchi sut tishlari paydo bo‘lganda berilsagina, samarali bo‘ladi. Chunki ularda bakteriyalar jamoasi shakllanishga ulgurmagan. Shunday qilib, bolalarda kariyesning asosiy sababini oldindan istisno qilish mumkin.

Kariyesga qarshi vaksina yana bir zaif nuqtaga ega. Agar u kasallikning dastlabki belgilarini keltirib chiqaradigan streptokokkning bir turini yengishga muvaffaq bo‘lsa ham, turli bosqichlarda tishlarning parchalanishiga bog‘liq bo‘lgan boshqa bakteriya turlari tashabbuskor sifatida paydo bo‘lishi mumkin. Shuning uchun stomatologlar tish kariyesini ayyor infeksiya deb atashadi, bu bilan an’anaviy usullar bilan kurashish mumkin va kerak: parhezga rioya qilish va muntazam ravishda tish shifokoriga tashrif buyurish kerak. Chunki hayoti davomida bir necha ming tishlarni yangilay oladigan akulalardan farqli o‘laroq, biz insonlar ularni bir umrga yo‘qotishimiz mumkin.