Бир ярим йил давомида асосий ставка ўзгаришсиз қолди. Бу нимага таъсир қилади?

Аввалроқ Марказий банк (МБ) бошқармаси пайшанба кунги йиғилишида асосий ставкани йиллик 14 фоиз даражасида ўзгаришсиз қолдиришга қарор қилгани хабар қилинганди.

Сўнгги марта ставка 1,5 йил аввал ўзгартирилган, ўшанда, 2020 йил сентябрида 1 фоизли пунктга пасайтирилганди.

Бу нима ўзи

Асосий ставка пул-кредит сиёсатининг асосий воситаларидан бири ҳисобланади. 2020 йилгача унинг ўрнида қайта молиялаш ставкаси амал қилган.

Ушбу ставка бошқа ставкаларга (масалан, кредитлар ёки депозитлар бўйича), шунингдек, аҳоли ва корхоналарнинг истеъмол ва инвестиция қарорларига таъсир қилади. Буларнинг барчаси ички талаб ва инфляцияга таъсир қилади.

Шу тариқа, ставка даражаси, одамлар нима билан шуғулланишидан қатъи назар, барчага, қаердадир тўғридан-тўғри, қаердадир билвосита, таъсир қилади.

Ставкани ким ва қандай белгилайди

Одатда буни молиявий ва пул-кредит сиёсатининг бош регулятори амалга оширади. Ўзбекистонда бу, бошқа кўплаб мамлакатларда бўлгани каби, Марказий банк зиммасида.

Марказий банк ўз қарорлари орқали пул-кредит сиёсати шартлари, инфляция даражаси ҳамда макроиқтисодий вазиятни бошқаради.

Масалан, инфляция кўтарилса, асосий ставка ҳам ошади ва бунинг акси.

Асосий ставка нимага таъсир қилади

У банк хизматлари ва маҳсулотларига бевосита таъсир қилади. Банклар ушбу ставка асосида омонат ва кредитлар нархини ўзгартиради.

Агар асосий ставка кўтарилган бўлса, кредитлар ва депозитлар бўйича ставкалар ҳам кўтарилади, чунки сармоя жалб қилиш харажатлари ошади.

Асосий ставка тушган тақдирда, катта эҳтимол билан кредитлар ва депозитлар бўйича ставкалар ҳам пасаяди, чунки сармоя жалб қилиш арзонлашади.

Кредит беришда асосий ставка банклар томонидан боғланиши мумкин, фоизларни тўлаш миқдори эса асосий ставка даражасига қараб ўзгаради.

2019 йилда янги ипотека тартиби тасдиқланди. Эндиликда асосий ставка тушса, ипотека ставкаси унга эргашади, агар кўтарилса, ўзгаришсиз қолади.

Мисол: ипотека шартномасида фоиз ставкаси йиллик 18 фоиз миқдорда белгиланган бўлиб, ўша куни асосий ставка 14 фоиз эди. Агар асосий ставка 13 фоизга тушса, у ҳолда қарз олувчи учун ипотека ставкаси бир фоизли пунктга 17 фоизгача тушиб, банк тўлов жадвалини янгилайди. Асосий ставка 15 фоизгача ошса, ипотека ставкаси 18 фоизлигича қолади ва тўлов жадвали ўзгармайди.

Ҳаммаси ставкага боғлиқ эмас

Марказий банк асосий ставкадан ташқари кредитлар ва депозитларга таъсир қилувчи бошқа воситаларга ҳам эга.

Улар ичида энг муҳими банклар жалб қилинган депозитлар миқдорида Марказий банкда сақлаши шарт бўлган мажбурий захиралар даражасидир.

Марказий банк банклардан қанча кўп пул олса, уларда ҳам, ўз навбатида, шунча кам пул қолади. Пул қанча кам бўлса, кредитлар қиймати ҳам шунча ошади.

Ипотека ставкалари ёки бошқа кредитлар қиймати тушиши учун бозорда кўпроқ пул бўлиши керак. Шунда пул миқдори ҳам шу ипотека ва бошқа кредитларга бўлган талабдан кўра тезроқ ўсади.

Бунга бир қанча манбалар, жумладан, таълим захиралари даражасини ўзгартириш, хориждан пул маблағларини жалб қилиш, хорижий банкларнинг бозорга кириши, ижобий тўлов баланси орқали эришиш мумкин.

Келгусида ставка қандай кўринишда бўлади

Марказий банк жорий курсни сақлаб қолмоқчи эканлигини аллақачон билдирган.

Бу эса дунёда хом ашё ва энергия ресурслари нархининг ошиши, пандемия ва иқтисодий ўсиш суръатининг секинлашуви хавфи ҳануз сақланиб қолаётгани билан боғлиқ.

Келгуси йилларда инфляцияни пасайтириш ва 2023 йилгача беш фоизга етказиш мақсад қилинган.

Марказий банк келажакда инфляция прогнози пасайиши ортидан номинал фоизли ставкалар ҳам пасайиши мумкинлиги, бироқ реал ставкалар ўзгаришсиз қолиши ҳақида маълум қилган.