«Кичик қиёмат». Бундан 101 йил аввал Бухоро амирлиги ваҳшиёна тугатилган эди

Бухоро амирлигида 1920 йил ёзида сиёсий вазият жуда кескинлашди. 25 августда Туркистон фронти қўмондони Михаил Фрунзе Туркфронт қўшинларига «қўзғолон кўтарган Бухоро меҳнаткашларига ёрдам кўрсатиш» тўғрисида буйруқ берди. Қизил қўшин таркибидаги зарбдор гуруҳларнинг кўпчилигига дастлабки марраларни эгаллаш ва 29 августга ўтар кечаси фаол ҳаракатларни бошлаш буюрилди. Жанг ҳаракатларига сиёсий жиҳатдан раҳбарлик қилиш учун Янги Бухоро (Когон) шаҳрига Туркистон комиссияси (Турккомиссия) ва Туркбюронинг янги аъзоси Г.Сафаров жўнатилди. Босқинчи Қизил Армия томонидан Бухоро шаҳрига ҳужум ҳам 29 августга ўтар кечаси бошланди. Ҳал қилувчи жанглар Бухорои шариф дарвозалари яқинида рўй берди.

Бу воқеаларнинг бевосита шоҳиди қуйидагича ёзган эди: «Шаҳар маркази ер билан яксон қилинди. Жанг давомида юзлаб замбараклар ва самолётлар ишга солинди. Минглаб снарядлар ва бомбалар Эски Бухоро обидаларига ёғдирилди. Шаҳар ҳимоячиларидан ташқари кўплаб бегуноҳ кексалар, аёллар ва болалар ҳалок бўлди. Юзлаб аҳоли уй-жойлари, меъморчилик ва тарихий обидалар ер билан яксон бўлди. Регистон ёндирилди». Босқинчи ва талончи қизил аскарлар томонидан Шарқ мўъжизаси ҳисобланган Бухоро ана шундай шафқатсиз равишда ўққа тутилди.

Амир Саид Олимхон ўз хотираларида бу фожиаларни қуйидагича тасвирлайди: «Бу уруш асносида душман, тахминан, Бухоронинг ярмини тўп ва пулемётлардан ўққа тутиб, кўп талафот етказди. Улар ўн битта тайёра билан Бухоро шаҳри устида ҳавода парвоз этиб, бомба ёғдирдилар». Амир ўз ёзганидек, «вайронагарчилик янада зўрайиб, одамларнинг яна ҳалок бўлишига йўл қўймаслик андишаси ила» ўз қўшинлари билан пойтахтдан чиқиб кетди. 1920 йил 2 сентябрда Туркистон фронти қўшинлари қаттиқ жанглардан кейин Бухоро шаҳрини эгаллади.

Фрунзе бошчилигидаги қизил қўшиннинг умумий миқдори 70 минг киши бўлган. Шундай қилиб, Шарқнинг энг қудратли ва кўҳна давлатларидан бири Бухорода қизил аскар найзалари остида амирлик ҳокимияти ағдариб ташланди. Бухоро ваҳшиёна бомбардимон қилинди, шаҳардаги уч ярим минг йиллик тарихга эга кўплаб осори-атиқалар вайрон бўлди, бутун шаҳар ўт ичида қолди. Бухороликлар бу кунларни «кичик қиёмат» деб аташган. Минглаб бухороликлар ўз муқаддас шаҳарларини ҳимоя қилиш пайтида жон берди. Совет манбаларида ёзилишича, қизил аскарлардан ҳам 500 дан ортиқ киши шаҳарни босиб олиш пайтида мудофаачилар томонидан ўлдирилган. Бироқ бу манбада қизил аскарларнинг талафоти атайлаб камайтириб кўрсатилганини таъкидлаб ўтиш жоиз.

1920 йил сентябрь ойида Бухоро шаҳри қизил аскарлар томонидан армонсиз таланди. Амирнинг хазинаси Фрунзе ва Куйбишевнинг кўрсатмаси ила зудлик билан Москвага жўнатилди. Тадқиқотчилар архивдаги манбалар асосида Бухородан ҳаммаси бўлиб икки эшелонда (ҳар бир эшелонда 14 тадан вагон бўлган) олтин ва қимматбаҳо буюмлар олиб кетилганини эътироф этмоқда. Бу бойликнинг умумий қиймати ўша пайтдаги нарх билан, тахминан, 77 миллион тилла сўмдан иборат бўлган. Бу маблағни ҳозирги баҳога чақадиган бўлсак, тахминан, 80 миллиард долларни ташкил қилади.

Бу воқеаларга ҳам қарийб 90 йил бўлди. Бугунги кун нуқтаи назаридан туриб, Бухородаги сентябрь фожиаларига назар ташланса ва мушоҳада этилса, бир ҳақиқат ойдинлашади. Бухородаги амирлик истибдоди ҳақиқатан ҳам келгуси тараққиёт учун тўсиқ бўлиб турарди. Буни мардона эътироф қилмоқ керак. Файзулла Хўжаев бошчилигидаги ёш бухоролик жадидлар эса мамлакатни европача андозадаги ривожланган давлат даражасига кўтариш, Бухорода демократик тузум ва ҳуқуқий жамият қуриш учун чин дилдан интилган эди. Улар амирлик тузумини ўз кучлари билан йиқита олмай, большевиклар ва қизил аскарлар билан иттифоқ тузиб, қаттиқ адашди ва хатога йўл қўйди.

Бироқ халқимизнинг бу фидойи ўғлонлари номига бугунги кунга келиб заррача бўлса-да доғ тушириш, уларнинг эзгу ният ва мақсад йўлидаги ҳаракатларини қоралаш — бу тарихий вазиятни тўғри тушунмаслик ва воқеаларни юзаки таҳлил қилиш бўлур эди.