Bundan 101 yil muqaddam — 1920-yilning 2-sentabr kuni Buxoro shahri qizil askarlar tomonidan egallanib, tarixi salkam 415 yil davom etgan o‘zbek davlatlaridan biri yo‘q qilingan edi. Amirlikni tugatish jarayonida, baxtga qarshi, mahalliy aholi vakillari ham qatnashgan. “Daryo” ushbu sana munosabati bilan tarix fanlari doktori Qahramon Rajabovning 2007-yilda e’lon qilingan “Fayzulla Xo‘jayev” nomli tarixiy essesidan aynan Buxoroning qulashiga doir kichik qismini mushtariylar e’tiboriga havola qiladi.
Buxoro amirligida 1920-yil yozida siyosiy vaziyat juda keskinlashdi. 25-avgustda Turkiston fronti qo‘mondoni Mixail Frunze Turkfront qo‘shinlariga “qo‘zg‘olon ko‘targan Buxoro mehnatkashlariga yordam ko‘rsatish” to‘g‘risida buyruq berdi. Qizil qo‘shin tarkibidagi zarbdor guruhlarning ko‘pchiligiga dastlabki marralarni egallash va 29-avgustga o‘tar kechasi faol harakatlarni boshlash buyurildi. Jang harakatlariga siyosiy jihatdan rahbarlik qilish uchun Yangi Buxoro (Kogon) shahriga Turkiston komissiyasi (Turkkomissiya) va Turkbyuroning yangi a’zosi G.Safarov jo‘natildi. Bosqinchi Qizil Armiya tomonidan Buxoro shahriga hujum ham 29-avgustga o‘tar kechasi boshlandi. Hal qiluvchi janglar Buxoroi sharif darvozalari yaqinida ro‘y berdi.
Bu voqealarning bevosita shohidi quyidagicha yozgan edi: “Shahar markazi yer bilan yakson qilindi. Jang davomida yuzlab zambaraklar va samolyotlar ishga solindi. Minglab snaryadlar va bombalar Eski Buxoro obidalariga yog‘dirildi. Shahar himoyachilaridan tashqari ko‘plab begunoh keksalar, ayollar va bolalar halok bo‘ldi. Yuzlab aholi uy-joylari, me’morchilik va tarixiy obidalar yer bilan yakson bo‘ldi. Registon yondirildi”. Bosqinchi va talonchi qizil askarlar tomonidan Sharq mo‘jizasi hisoblangan Buxoro ana shunday shafqatsiz ravishda o‘qqa tutildi.
Amir Said Olimxon o‘z xotiralarida bu fojialarni quyidagicha tasvirlaydi: “Bu urush asnosida dushman, taxminan, Buxoroning yarmini to‘p va pulemyotlardan o‘qqa tutib, ko‘p talafot yetkazdi. Ular o‘n bitta tayyora bilan Buxoro shahri ustida havoda parvoz etib, bomba yog‘dirdilar”. Amir o‘z yozganidek, “vayronagarchilik yanada zo‘rayib, odamlarning yana halok bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik andishasi ila” o‘z qo‘shinlari bilan poytaxtdan chiqib ketdi. 1920-yil 2-sentabrda Turkiston fronti qo‘shinlari qattiq janglardan keyin Buxoro shahrini egalladi.
Frunze boshchiligidagi qizil qo‘shinning umumiy miqdori 70 ming kishi bo‘lgan. Shunday qilib, Sharqning eng qudratli va ko‘hna davlatlaridan biri Buxoroda qizil askar nayzalari ostida amirlik hokimiyati ag‘darib tashlandi. Buxoro vahshiyona bombardimon qilindi, shahardagi uch yarim ming yillik tarixga ega ko‘plab osori-atiqalar vayron bo‘ldi, butun shahar o‘t ichida qoldi. Buxoroliklar bu kunlarni “kichik qiyomat” deb atashgan. Minglab buxoroliklar o‘z muqaddas shaharlarini himoya qilish paytida jon berdi. Sovet manbalarida yozilishicha, qizil askarlardan ham 500 dan ortiq kishi shaharni bosib olish paytida mudofaachilar tomonidan o‘ldirilgan. Biroq bu manbada qizil askarlarning talafoti ataylab kamaytirib ko‘rsatilganini ta’kidlab o‘tish joiz.
1920-yil sentabr oyida Buxoro shahri qizil askarlar tomonidan armonsiz talandi. Amirning xazinasi Frunze va Kuybishevning ko‘rsatmasi ila zudlik bilan Moskvaga jo‘natildi. Tadqiqotchilar arxivdagi manbalar asosida Buxorodan hammasi bo‘lib ikki eshelonda (har bir eshelonda 14 tadan vagon bo‘lgan) oltin va qimmatbaho buyumlar olib ketilganini e’tirof etmoqda. Bu boylikning umumiy qiymati o‘sha paytdagi narx bilan, taxminan, 77 million tilla so‘mdan iborat bo‘lgan. Bu mablag‘ni hozirgi bahoga chaqadigan bo‘lsak, taxminan, 80 milliard dollarni tashkil qiladi.
Bu voqealarga ham qariyb 90 yil bo‘ldi. Bugungi kun nuqtayi nazaridan turib, Buxorodagi sentabr fojialariga nazar tashlansa va mushohada etilsa, bir haqiqat oydinlashadi. Buxorodagi amirlik istibdodi haqiqatan ham kelgusi taraqqiyot uchun to‘siq bo‘lib turardi. Buni mardona e’tirof qilmoq kerak. Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi yosh buxorolik jadidlar esa mamlakatni yevropacha andozadagi rivojlangan davlat darajasiga ko‘tarish, Buxoroda demokratik tuzum va huquqiy jamiyat qurish uchun chin dildan intilgan edi. Ular amirlik tuzumini o‘z kuchlari bilan yiqita olmay, bolsheviklar va qizil askarlar bilan ittifoq tuzib, qattiq adashdi va xatoga yo‘l qo‘ydi.
Biroq xalqimizning bu fidoyi o‘g‘lonlari nomiga bugungi kunga kelib zarracha bo‘lsa-da dog‘ tushirish, ularning ezgu niyat va maqsad yo‘lidagi harakatlarini qoralash — bu tarixiy vaziyatni to‘g‘ri tushunmaslik va voqealarni yuzaki tahlil qilish bo‘lur edi.
Izoh (0)