Инсоният яралибдики, осмонга интилиб яшайди. Унинг сирларидан воқиф бўлишга ҳаракат қилади. Қадим замонлардан инсоният юлдузлар ҳаракатини кузатиб келган. Бундан улар жамият ҳаётининг турли жабҳаларида фойдаланган. Юлдузларни кузатишда инқилоб ясаган нарса эса телескопдир. «Дарё» колумнисти физик олим Рустам Ашуров ана шундай буюк кашфиётлардан бири бўлмиш Хаббл телескопи ҳақида ҳикоя қилади.
Имконият чегараси қаерда эканлигини аниқлаш учун шу чегарадан ташқарига чиқиш керак.
Артур Кларк
Бироз тарих
Инсоният имконият чегарасида фазони кузатиш, уни ўрганиш билан антик даврдан бери шуғулланиб келади. Примитив қуроллар ва илмий фаразлар космос ҳақидаги тасаввурни кенгайтиришга доим хизмат қилган. Фазони қуролланган кўз билан кузатиш илк телескоп яратилган даврдан бошланган. Кейинчалик телескоп деб номланган кузатув трубкасини нидерландиялик кўзойнак устаси Иоанн Липпершей 1607 йил тақдим қилади. Унинг трубкасида икки ёқлама қабариқ ва икки ёқлама ботиқ линза жойлаштирилган эди. Аммо ушбу қурилмага ўхшаш бошқа прототиплар ҳам бўлганлиги сабабли Иоаннга телескоп учун патент берилмайди. Ушбу кузатув трубкаси 1609 йил Галилео Галилей томонидан осмон жисмларини ўзганиш учун фойдалана бошлангандан сўнг телескоп деб аталадиган бўлди. Ўша даврдан бугунги кунгача кўплаб модификациядаги оптик ва радиотелескоплар бизда фазони ўзганишда энг асосий қурол сифатида хизмат қилмоқда. Аммо имконият чегарасидан ташқарига чиқиш учун бу етарли эмас эди. Космосни кузатадиган астроном борки, Ер атмосферасидан ташқарида жойлашган телескопни орзу қилишини беркитмайди. Ер атмосфераси электромагнит нурланишнинг инфрақизил диапазони каби диапазонлари учун шаффоф эмас. Шу сабабли аксарият диапазонларда электромагнит нурланиши ерда жойлашган телескоплар томонидан тўлиқ қайд этила олмайди. Шунингдек, атмосфера қатламидаги турбулент оқимлар ҳам телескоп аниқлигига таъсир ўтказади. Ерда жойлашган телескопни биргина Ер орбитасига олиб чиққан ҳолда унинг тасвир аниқлигини 7—10 баробарга ошириш мумкин.Ер орбитасига телескоп қўйиш ғоясини илк маротаба астрофизик Лайман Спицер «Astronomical Advantages of an Extra-Terrestrial Observatory» номли мақоласида таклиф қилган. Йигирманчи асрнинг 60 йилларида АҚШ бир нечта содда қурилмаларни орбитага олиб чиққач, 1968 йилда фазодаги телескоп лойиҳасига рухсат берилади ва айнан Спицер ушбу лойиҳа устита ишловчи қўмитага раҳбар этиб тайинланади. Телескоп диаметри 3 метрни ташкил қилиши мўлжалланган эди. Телескоп параллел равишда ишланаётган бошқа лойиҳа — космик шаттллар ёрдамида фазога кўтарилиши керак эди. Аммо нархи ошиб кетгани сабабли телескоп лойиҳаси 1974 йилда тўхтатилади. Астрономларнинг саъй-ҳаракати билан бу лойиҳа 1978 йил муҳокамага қайтади. Узоқ беллашувдан сўнг АҚШ ҳукумати космик телескоп учун 36 миллион АҚШ доллари ажратади. Фақат қурилмани ихчамлаштириш талаби қўйилади. Илк лойиҳадаги телескоп бугунги Хаббл телескопи даражасигача ихчамлаштирилади. Хусусан, шиша диаметри 3 метрдан 2,4 метргача кичиклаштирилади. Кейинчалик лойиҳа бюджети 400 миллион долларгача ошади. Ҳозирги давргача Хаббл телескопига қилинган харажатлар 2,5 миллиард долларни ташкил қилади. Шундай қилиб инсоният тарихидаги энг аҳамиятли лойиҳага старт берилади. Телескоп машҳур астроном Эдвин Хаббл шарафига «Хаббл телескопи» деб номланади.
Хаббл телескопи
Хаббл телескопи ультрабинафша диапазонидан инфрақизилгача тўлиқ кўра олиш ва ердаги анологидан тасвир аниқлиги бўйича 10 баробар яхши бўлиш талаб қилиниши сабабли унинг оптик системаси, хусусан, ойналарини ишлаб чиқариш бўйича махсус талаблар қўйилган. Ойнани тайёрлаш ва уни полировка қилиш ишлари билан PerkinElmer компанияси шуғулланади. Компания келишилган ишни вақтида бажара олмагани ва лойиҳа бюджетидан чиқиб кетавергани сабабли буюртмачи NASA стартни орқага чўзиб боради. Лойиҳада иссиқликдан кенгайиш коэффициенти минимал бўлган инновацион шиша материали ишлатилган бўлиб, уни полировка қилишда ҳам ўша даврда синалмаган инновацион усул қўлланилади. Шундай қилиб старт вақти 1986 йилгача чўзилади. Аммо 1986 йил «Челленжер» шаттлининг фожиали авариясидан сўнг шаттл бортидаги 7 нафар экипаж ҳалок бўлади. Бу воқеа шаттл лойиҳасининг бир неча йилгача тўхтатиб қўйилишига сабаб бўлади. Стартнинг қолдирилиши лойиҳа иштирокчилари учун қўл келади. Чунки телескопнинг дастурий таъминоти 1986 йил тўлиқ ишлаб чиқилмаган эди. Дастурий таъминот 1990 йилдагина талаб қилинган даражада ишлаб чиқилади. Шу йили шаттл лойиҳасига ҳам қайта старт берилади. Хаббл телескопи тақдири эса Discovery шаттлига ишониб топширилади.Телескопда қуйидаги илмий-қурилмалар мавжуд эди:
— Кенг бурчакли ва планетар камера (Wide Field and Planetary Camera). Унда 48 та ёруғлик фильтри мавжуд бўлиб, керакли спектр қисмини ажратиб олиб, чуқурроқ ўрганиш имкони бор. Кенг бурчакли камерада катта бурчак остида кузатувлар амалга оширилса, планетар камера катта фокус масофасига эга.
— Юқори аниқликдаги Годдард спектрографи. Ушбу спектрограф ультрабинафша диапазони учун мўлжалланган.
— Хира объектлар учун камера (Faint Object Camera). Камера ультрабинафша диапазонида юқори аниқликда тасвирга олишга мўлжалланган.
— Хира объектлар учун спектрограф. Ультрабинафша диапазонида хира объектларни тадқиқ қилиш учун мўлжалланган.
— Юқори тезликдаги фотометр. (High Speed Photometer). Ёрқинлиги тез ўзгариб турадиган объектларни кузатиш учун мўлжалланган. Ушбу фотометр орқали секундига 10 минг ўлчовни 2 фоиз хатолик билан амалга ошириш имкони бор.
Шундай қилиб, 1990 йил Канаверал космодромидан Discovery шаттли Хаббл телескопи билан космосга йўл олади.
Илк тасвир ва илк муаммо
Стартнинг эртаси куни Хаббл мўлжалланган манзилга етиб боради. Муаммолар кетма-кет чиқаверади. Аввал шаттлнинг телескоп жойлашган юк сақлаш бўлимида манипулятор мўлжаллангандек ишламайди ва Хабблни қул режимида узоқ вақт орбитага туширишади. Кейин эса қуёш панеллари жойлашган қанот тўлиқ очилмайди. Ушбу муаммо дастурий таъминотда баъзи блокираторларнинг ўчирилиши орқали ҳал қилинади. Узоқ ва машаққатли жараёндан сўнг Хаббл телескопи мўлжалланган нуқтага қўйилади. Аммо асосий муаммо олдинда эди.Телескопдан олинган илк тасвирлар оптик системадаги деффект сабабли кутилганидан анча хира эди. Бунинг сабаби полировка вақтида йўл қўйилган хатолик деб топилди. Янги ойна чети керагидан ортиқча текис эди. Ойна четлари белгиланган формадан бор йўғи 2 микрометр (0,002 миллиметр) хатолик билан тайёрланган бўлса-да, система кучли сферик аберрацияни намоён қилди. Яъни ойна четидан қайтаётган, нур ойна марказидан қайтаётган нур фокусланаётган нуқтадан бироз четда фокусланарди. Шу сабабли олинаётган тасвирлар жуда хира кўринишда эди.
Бу муаммони бартараф этишнинг икки йўли бор эди. Телескопни ерга тушириб қайта таъмирлаш ёки телескоп ойнасини космосда алмаштириш. Ерга қайтариб тушириш жуда қиммат ечим бўлса, оптик системани очиқ космосда тўлиқ алмаштириш имконсиз нарса эди.
Шунда олимлар томонидан яхши ечим таклиф қилинди. Деффект мавжуд. Лекин бу юқори аниқликда маълум бўлган деффект эди. Демак, ҳисоб-китобларга таяниб сферик аберрацияни коррекция қиладиган қурилма ясаш мумкин. Бу қурилма COSTAR деб номланди. Қурилма тайёр бўлгач уни Хаббл телескопига олиб бориб ўрнатиш керак эди. Бу миссия инсоният тарихидаги энг ажойиб ва энг хавфли миссиялардан бири бўлиб қолади. Астронавтлар шаттл билан телескоп яқинига боради. Таъмирловчи бригада очиқ космосга қурилма билан чиқади ва телескопгача бўлган йўлни очиқ космосда босиб ўтади. COSTAR оптик системаси Хаббл телескопига қўшимча сифатида ўрнатилади.
Ушбу мураккаб экспедиция 1993 йил Indevor шаттлида амалга оширилади ва таъмирлаш ишлари очиқ космосда 9 кун давом этади. Бу экспедиция инсоният тарихидаги энг қийин экспедиция сифатида тарихга кирган. Астронавтлар 9 кун ичида 5 та узоқ муддатли очиқ космосга чиқишни амалга оширади. Натижада COSTAR оптик системаси Хабблга ўрнатилади.
Ерда эса таъмирдан кейинги илк тасвирлар ҳаяжон билан кутилаётган эди. Чунки икки йил давомида лойиҳа жамоатчилик босими остида яшайди. Оммавий ахборот воситалари ва жамоатчилик тинмай лойиҳанинг нархи ва ундан келган фойдани солиштириш билан овора бўлди. Хаббл телескопи кулги объектига ҳам айланиб улгурган эди.
1994 йил 13 январь куни жамоатчиликка таъмирдан кейинги тасвирлар намойиш қилинди. Бу Хабблнинг ғалабаси эди. Натижа кўзни қувонтирадиган даражада эди.
Хаббл бизга нима берди?
Хаббл лойиҳаси муҳокама қилинаётганда АҚШ Конгресси лойиҳа муаллифларига савол беради: «Нега АҚШ солиқ тўловчилари Хаббл каби лойиҳаларга пул сарфлаши керак деб ўйлайсиз?» Бу саволга астромон, «Хабблнинг онаси» Нэнси Роман қуйидагича жавоб берган: «Ҳар бир АҚШ фуқароси бир кинозалда бир марталик кино учун харажат қиладиган маблағини бизга берса, биз 15 йил давомида унга унутилмас таассуротларни кафолатлаймиз».Хаббл телескопи инсоният имконият чегарасини анча кенгаштириш билан бирга унутилмас таассуротларни ҳам тақдим қилди. Хаббл билан инсоният ўтмишга саёҳат қилди. Галлактикалар ва юлдузлар туғилиши ва уларнинг якуни, қора туйнук, туманликлар. Илм-фан коинотдаги қора материя миқдори, борлиқнинг ёши, унинг кенгайиш тезлиги каби фундаментал кашфиётларга айнан Хаббл телескопи каби инструмент билан эришди.
Қуйида телескоп ёрдамида олинган суратлардан баҳра олинг.
Изоҳ (0)