Маори тилида Янги Зеландия «узун оқ булут мамлакати» деган маънони англатади. Ушбу ном учун турли хил тушунтиришлар мавжуд, булар анъанавий маори илми билан чуқур илдизга эга. Асосий сабаб қандайдир тарзда Янги Зеландиянинг уфқи кўпинча узун, оқ булутлар билан қопланиши деб тахмин қилинади. «Дарё» Янги Зеландиянинг кашф қилиниш тарихи ва бугуни ҳақида ҳикоя қилади.
1642 йил 5–13 декабргача бўлган даврда экспедиция Тасмания ва Австралияни Янги Зеландиядан ажратиб турадиган денгизни кесиб ўтди. 13 декабрь куни пешин вақтида Тасман ва унинг ҳамроҳлари Янги Зеландиянинг қуруқлигини – Янги Зеландия жанубий оролининг шимоли-ғарбий қисмида, кейинчалик Кук Кейп Феруэлл деб номланган бурунни топди. Ушбу бурун бўйлаб Тасман жанубий ва шимолий оролларни (замонавий Кук бўғози) ажратиб турадиган бўғозга кирди. Ушбу бўғознинг жанубий қирғоғида 18 декабрь куни чуқур кўрфазда кемалар лангар ташлади.
Кема кундаликларида ёзилишича, айнан шу кўрфазда маҳаллий Маори қабиласи билан кескин тўқнашув юзага келди. Аввалига ҳаммаси гўёки яхши эди. Сариқ тери билан нақшинкор одамлар ўзини тинч тутди (уларнинг ҳаммаси таёқчалар ва найзалар билан қуролланган эди). Улар билан суҳбатлашишга уринган Тасманда Янги Гвинея тилларида ёзилган иборалар бор эди, аммо бу шевалар янги зеландияликлар учун голландлар сингари тушунарсиз эди.
Натижада, тушунмовчилик туфайли тўсатдан тинчлик бузилди. Маорилар майда қайиқларни қўлга олди. Бу кемада олти денгизчи бор эди. Маорилар ҳужумидан сўнг учта денгизчи сузиб қочишга улгурди, тўртта денгизчи ҳалок бўлди. Маорилар жасад қайиқни ўзлари билан олиб кетди. Тасман воқеа содир бўлган кўрфазни Қотил кўрфази деб номлади.
Абель Тасман қисқача таржимаи ҳоли
Абель Жансон Тасман 1603 йилда Гронинген шаҳри яқинидаги Лутегаст қишлоғида туғилган (аниқ туғилган куни номаълум). Нидерландиянинг Ост Индия компаниясига қўшилишдан олдин у ҳақида деярли маълумот йўқ эди. Черков ҳужжатларида 1631 йилда Тасман иккинчи марта қашшоқ ва саводсиз оиланинг қизига уйлангани қайд этилган эди. Денгизчидан кемачиларгача Тахминан 30 ёшида Тасман Ост Индия компаниясининг кемаларидан бирида денгизчи бўлди. Узоқ шарқий мамлакатларнинг товари савдоси билан шуғулланадиган ушбу ташкилот Абелга яхшигина карьера қилиш имкониятини берди.1634 йилда аллақачон денгизчи кемачи (бошқача қилиб айтганда, савдо кемасида капитан) бўлди. Компаниянинг бошқа ходимлари сингари Тасман ҳам Европа бозорида энг қимматбаҳо маҳсулотлар бўлган зираворлар ва емакларни ташишда хизмат қилди. У доимий равишда Яхши умид бурнидан бошланиб, Голландияга тегишли Ява шаҳрида тугаган денгиз йўли билан Бровер йўлида саёҳат қилди. Анъанага кўра жанубий кенгликнинг 40 дан 50 даражасига қадар бўлган денгиз кемалари тез-тез бўронлар пайтида кемаларни бошқариши керак эди (денгизчилар бу маконни шов-шувли қирқинчи деб атаган). Мунтазам бўронлар кучли шамол туфайли содир бўлган – айнан шу шамоллар голландияликларнинг орқага қайтишига имкон берган эди.
Биринчи марта Тасман 1633 йилда манзилга Бровер йўлидан Голландиянинг Техела оролидан Батавияга сузиб борди. Кейин у Малайнинг Серам оролига борди. Голландиялик денгизчилар маҳаллий аҳоли билан зиддиятга тушди, натижада, бир неча саёҳатчининг ҳамроҳи ўлдирилди. 1637 йилда Тасман Амстердамга қайтиб келди ва Ост Индия компанияси билан ўн йиллик муддатга янги шартнома имзолади. Хотинини ўзи билан олиб кетиб, ниҳоят Батавиа шаҳрига кўчиб ўтди.
1638 йилда Тасман Ҳиндистонга саёҳат қилди. Бир йил ўтгач, у Шимолий Тинч океанига қаратилган тадқиқот экспедициясида иштирок этди. Тасман Формоса (замонавий Тайван, голландияликлар бир мунча вақтгача бир нечта қалъаларга эгалик қилган) ва шунингдек, сунъий оролда қурилган Япониянинг савдо портига ташриф буюрди. Батавиядан сузиб чиқиб, у Филиппин оролларидан ўтди ва капитан Матис Кваст билан биргаликда Бонин оролини топди, у шу пайтгача фақат афсонавий ва номаълум орол эди.
Тасманнинг саёҳати Нидерландиянинг шарқий Ҳиндистон губернатори Энтони ван Диэмен томонидан ташкиллаштирилди. Афсонага кўра, у Абелни севиб қолган қизидан иложи борича узоқроқ бўлиши учун у бу вазифани ишониб топширган эди. Сафарнинг якуний нуқтаси яна Япония эди ва ундан кейин Тасман Батавияга қайтиб келди. Тасмания ва Янги Зеландия кашфиёти учун Ван Диэмен экспедиция натижаларидан жуда мамнун эди.
Тез орада Абель Тасман янги сафарга чиқди. Бу сафар у анъанавий савдо йўлларидан чиқиб, Нью-Гвинеяга уланганини аниқлаш учун Нью-Голланд (Австралия) томон йўл олиши керак эди. 1642 йил 14 августда Абель Тасман яна Батавиядан сузиб кетди. Унинг раҳбарлигида иккита кема бор эди. Уч ҳафта ўтгач, экспедиция Маскарене оролларига етиб борди. У йўл олган «жанубий қитъа» ўша пайтда энг ажойиб миш-мишлар ва қарама-қарши маълумотларнинг манбайи бўлган. 1642 йилнинг 24 ноябрда Абель Тасман энг муҳим кашфиётини қилди. Унинг кемалари тезликда Вандименовая Ланд деб номланган катта оролга яқинлашди (экспедицияни ҳомийлик қилган Нидерландия шарқий Ҳиндистон губернатори номи билан).
Бугунги кунда у Тасмания номи билан машҳур. Ушбу ном оролга 1856 йилда берилди. Оролнинг шарқий қирғоғига тушган голландлар Вандименнинг ерларида одамлар яшаганини англади. Махлуқлар ўрмонда яшаши мумкинлигидан қўрққан денгизчилар, ўрмонларга ичкарироқ киришдан бош тортди. Кейин Абель Тасман денгизга қайтиб, шарққа қараб кетди. 13 декабрь куни яна бир номаълум оролнинг контурлари пайдо бўлди. Навигатор уни Штайн ва Ле Мер томонидан Горн бурнининг яқинида кашф этилган ернинг бир қисми деб хато қилди. Аслида, бу Янги Зеландиянинг иккита энг катта оролларидан бири – Жанубий орол эди .
Тасман кундалиги
Унинг сафари Австралия ва Океания сувларига биринчи йирик экспедициялар бўлди. Уларнинг натижалари голландиялик қўмондонни ўша пайтдаги географик хариталарни сезиларли даражада бойитган XVII асрнинг энг буюк саёҳатчилари қаторига қўшди. Тасман кундалигининг ниҳоятда қимматли қўлёзмаси Гаага давлат архивида сақланади. Голландия ва Англия архивлари унинг қисқартирилган икки нусхаси билан фахрланади. Илм-фан учун алоҳида қизиқиш уйғотадиган журналларнинг асл нусхалари ҳали топилмади.
Кундаликнинг тўлиқ матни биринчи марта 1860 йилда голландиялик Якоб Шварц томонидан нашр этилди. Кундалик Тасманнинг ўзи томонидан чизилган ажойиб расмлари билан тўлдирилган бўлиб, у унинг рассом сифатида ғайриоддий истеъдодга эга эканини билиш мумкин.
Янги Зеландия ҳақида қисқача
Мамлакат иқтисодиётининг асосини қишлоқ хўжалиги ташкил этади, аммо яқинда қайта ишлаш ва озиқ-овқат саноати, туризм ва кино саноати муҳим аҳамият касб эта бошлади. Икки оролдан ташкил топган Янги Зеландия муваффақиятли Австралия, АҚШ ва Япония билан савдо алоқаларини олиб бормоқда. 2008 йил апрель ойида мамлакат ривожланган мамлакатлар орасида биринчи бўлиб Хитой билан эркин савдо шартномасини тузди.Янги Зеландиянинг табиий ландшафти жуда хилма-хил ва гўзаллиги билан ҳайратланарли бўлиб, бу жуда кўп сайёҳларни жалб қилади. Географик изоляцияси туфайли мамлакат флора ва фаунасининг ўзига хослиги билан ҳақли равишда фахрланади. 1840 йилда Буюк Британия ҳукумати ва Маори раҳбарлари ўртасида тузилган Ваитанги шартномасига биноан Янги Зеландия Англия тасарруфига ўтди. Маорилар европаликлар келишидан олдин эгалик қилган барча ерларга эгалик қилиш ҳуқуқини олди.
Бироқ кўплаб европалик кўчманчилар кўпинча шартнома қоидаларини эътиборсиз қолдирди, бу эса ҳудудларни бўлиниши бўйича тортишувларга олиб келди ва «Янги Зеландия қуруқлик урушлари»ни қўзғатди, шимолий оролда Маори ва мустамлакачи кучлар ўртасидаги қатор қуролли тўқнашувлар юзага келган эди. Мамлакатда ер масаласи бугунги кунгача тортишувларга сабаб бўлмоқда.
1984 йилдан бери Янги Зеландия ҳукуматлари бир қатор узоқ муддатли иқтисодий ислоҳотларни амалга оширди, бу иш ҳақи, нархлар ва фоиз ставкалари устидан тўғридан-тўғри назоратни олиб ташлади ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун субсидияларни жорий қилди. Бундай ислоҳотлар асосан мамлакатнинг халқаро майдондаги самарадорлиги ва рақобатбардошлигини оширишга қаратилди.
Бундан ташқари, 1999 йилда Янги Зеландия қўшинлари Шарқий Тимордаги вазиятни ҳал қилишда иштирок этди ва 2003 йилда қабилалараро зиддият кучайиб, қуролли тўқнашувларга қадар бўлган Соломон оролларида тартибни тиклашга ўз ҳиссаларини қўшди. 1985 йилда Янги Зеландия дунёда биринчи бўлиб ўз ядросизлик мақомини эълон қилди ва мамлакатга ядро қуроли ва атом электр станциялари бўлган ҳар қандай кемаларнинг киришини тақиқлаб қўйди ва бу АҚШда ўта норозиликни келтириб чиқарди.
Янги Зеландия электр энергиясига бўлган деярли барча эҳтиёжларини гидроэнергетикадан қондиради. Энергиянинг бир қисми мамлакатнинг қайта тикланадиган энергия манбаларидан олинади.
Аҳолининг миграциясига келсак, бугунги кунда ташриф буюрувчиларнинг аксарияти Буюк Британия ва Австралиядан эмас, балки Осиё-Тинч океани минтақасидаги қўшни орол-давлатлардан келади. Расмий прогнозларга кўра, Осиё аҳолисининг мамлакатдаги улуши 2021 йилга келиб 13 фоизни ташкил этади.
Янги Зеландияда кўплаб ажойиб фильмлар яратилгани ҳеч кимга сир эмас. Мамлакат «Узуклар ҳукмдори», «Хоббит», «Кинг Конг», «Охирги самурайлар» трилогияси ва бошқа кўплаб кинематикалар учун платформага айланди. Ҳозирги кунда жуда кўп Голливуд кинолари Янги Зеландияда суратга олинмоқда.
Абдулазизхон Акрамжонов тайёрлади.
Изоҳ (0)