Бугун Ливан коронавирус пандемияси, иқтисодий таназзул билан боғлиқ оғир аҳволни бошдан кечирмоқда. Мамлакатда содир бўлган фавқулодда йирик фожиа эса жуда кўп саволларни юзага чиқармоқда. «Дарё» колумнисти, россиялик сиёсатшунос, Яқин Шарқ бўйича мутахассис Михаил Магид Ливандаги портлаш оқибатлари ҳақида фикр юритади.
Тўрт килотонна (Хиросимадаги портлашдан чорак қисм) қувватга эга портлаш Ливан пойтахтини яксон қилди. Портлаш содир бўлган бандаргоҳ кунпаякун бўлган, минглаб бинолар зарарланган, тўрт мингга яқин одам яраланди ва ўлганлар эҳтимол юзлаб бўлса керак. Байрут вайрон бўлди. Ливан ОАВлари портлаш бўйича дастлабки тахминлар борасида хабар қилмоқда: «Ўғрилар кириши эҳтимоли бўлган туйнукларни пайвандлаш ишлари мобайнида бандаргоҳ омборида сақланаётган 2 700 тонна аммоний нитрати – аммиакли селитра кўринишидаги юкнинг портлаши содир бўлган». Шаҳар устида заҳарли булут муаллақ турди.
Мамлакат нафақат коронавирус пандемияси, балки иқтисодий таназзул билан боғлиқ равишдаги оғир аҳволни бошдан кечирмоқда. Ҳатто пандемиядан аввал ҳам ёшлар орасидаги ишсизлик даражаси 40 фоизгача бўлган. Коммунал хизматлар системасининг эса дабдаласи чиқиб ётганди. Ливандаги асосий моддий бойликлар маҳаллий банклар ва сиёсий партияларга бошчилик қилувчи этник-конфессионал жамоалар раҳнамолари қўлида марказлашган.
Бундай раҳнамолар иқтисодиётнинг турли соҳаларини ва турли давлат идораларини ўзининг шахсан бойиши учун восита сифатида қарайди. Ливан жаҳондаги энг коррупциялашган давлатлардан биридир. Мамлакатдаги чиқинди инқирози (бутун бошли ҳудудларда узоқ вақт давомида чиқинди олиб чиқиб кетилмасдан ётавериши мумкин) ва иқтисодий инқироз – нўноқлик ҳамда коррупциянинг хатарли ўзаро уйғунлиги натижасидир. Портлаш ҳам коррупция ва хўжасизлик омихтаси сабабидан юзага келган бўлиши мумкинлигини истисно қилиб бўлмайди. Бу бизга яхши таниш бўлган иқтисодий ҳалокатларни юзага келтирувчи уйғунликдир.
Воқелик ҳақидаги ушбу талқин билан биргаликда яна бир фитна талқини ҳам мавжуд. Портлаш Байрут бандаргоҳининг 12-омборида содир бўлди. Ливан қуролли кучлари тизимидаги манбалар ва «Ҳизбуллоҳ»дагилар Россиянинг «Новая газета» нашрига маълум қилишича, бу омборда катта аниқликдаги олис масофага учувчи ракеталарнинг йиғма қисмлари сақланган. Ушбу ракета қисмлари «Ҳизбуллоҳ»нинг Ливан бўлими учун Эрондан келтирилган бўлиб, бу гуруҳ мамлакатда Эрон манфаатларини ҳимоя қилади. «Новая газета» қуйидагича ёзган: «Бизнинг манбаларимиз айтишича, бу ракеталарни «Ҳизбуллоҳ» Исроилга қарши қўлламоқчи бўлган, портлашга эса инсон омили туртки бўлган».
Бу ўринда инсон омили деганда айнан нима назарда тутилаётгани қизиқ – Исроил разведкаси «Моссад»ми? Исроил ва «Ҳизбуллоҳ» эски рақиблар саналади. «Ҳизбуллоҳ» Эронга тарафдор шиа партияси бўлиб, яхши қуролланган ва тайёргарликдан ўтган кўнгиллилар армиясига эга; сиёсий-ҳарбий жабҳада бу гуруҳ Ливанда устунликка мавжуд. Унинг етакчиси шайх Ҳасан Насрулла минтақадаги энг катта таъсир кучига эга сиёсатчилардан биридир. Парламент ва ҳукуматда «Ҳизбуллоҳ» вакиллари кўпчиликни ташкил қилмаса ҳам барибир айнан шу гуруҳ Ҳасан Диаб ҳукуматини назорат қилади деб ҳисобланади.
Исроил ва «Ҳизбуллоҳ»нинг ҳар иккаласи қудратли қуролли кучларга эгалик қилади. 2006 йилдаги уруш пайтида «Ҳизбуллоҳ»нинг яхши тайёргарлик кўрган партизанлари Исроил армиясини Ливандан қувиб чиқаришга муваффақ бўлган эди ва амалда бу Исроил армиясининг мағлубияти бўлган. Ўшанда «Ҳизбуллоҳ» Исроил шаҳарларини ракета ёмғири остида қолдирган эди, Исроил бўлса Ливан шаҳарларини бомбардимон қилган. Зиддият яқинда яна кескинлашди: Исроил билан чегара ҳудудида Исроил мудофаа армияси билан «Ҳизбуллоҳ» кўнгиллилар армияси ўртасида отишма содир бўлди.
Ливанда кўпчилик янги ҳарбий ҳаракатларнинг аланга олиши бир вақтнинг ўзида «Ҳизбуллоҳ» учун ҳам, Бенямин Нетаньяху бошчилик қилаётган Исроил ҳукумати учун ҳам айни муддао бўлди деб ҳисобламоқда. Исроилда ҳам Ливандаги сингари коронавирус инқирози билан бирга иқтисодий инқироз кузатиляпти, ишсизлик даражаси 20 фоизгача етмоқда. Ҳар иккала тарафнинг давлат структуралари ва улар билан боғлиқ бўлган партияларига ҳозирда жамият диққат-эътиборини иқтисодий муаммолардан чалғитиш муҳимдир. Лекин бу талқинда илгари сурилган фикрларнинг асосли тасдиғи мавжуд эмас.
Ливан – оммавий намойишлар мамлакати эканини ёдда тутиш керак. 2019 йилнинг кузида Ливаннинг икки миллион аҳолиси, яъни амалда деярли барча камбағал ва қашшоқ одамлар кўчага намойишга чиққанди. Одамлар коррупция ва оммавий ишсизликдан, электр энергияси танқислигидан, чиқинди ташиб кетилмаётганидан, коммунал хўжалик тармоғи бутунлай таназзулга учраганидан ва солиқларнинг ошиб кетганидан ғазабланди. Улар иш ўринлари очилиши, аҳолининг асосий эҳтиёжларини қондирилиши сингари ижтимоий талабларни илгари сурди. Ҳаракат иштирокчилари йўлларни тўсиб қўйган ва парламент ишини тўхтатиб қўйишга уринишди.
Улар «Ҳизбуллоҳ» жангарилари ва полиция билан бир неча марта тўқнашди ҳам. Намойишлар ижтимоий тармоқлар орқали ташкиллаштирилган бўлиб, алоҳида етакчилари бўлмаган. Унда нафақат шиалар, балки Ливан насронийлари ва суннийлари ҳам, шунингдек, Фаластин ва Суриядан келган қочоқлар ҳам қатнашди. Яъни намойишчилар миллий ва диний мансубликка кўра ўзаро фарқланмаган. Ўша намойишлар Эрон таъсири остидаги «Шиа ярим ойи» кўринишидаги қўшни мамлакатларга – аввал Ироққа, кейин эса Сурияга ҳам ёйилди. Ноябрда эса Эроннинг ўзида ҳам намойишлар авж олиб кетди.
Ливандаги сиёсий тузумнинг ўзига хослиги – конфессионал тамойилнинг мавжудлиги бўлиб, у конституция орқали мустаҳкамлаб қўйилган. Унга кўра, олий давлат лавозимларига тайинловларда турли диний жамоалар орасидаги мутаносибликка амал қилинади. Масалан, мамлакат президенти лавозимини, албатта, насроний-маронит эгаллаши керак, бош вазир сунний, парламент раиси шиа бўлиши керак ва ҳоказо. Парламентдаги ўринлар сони мусулмонлар ва насронийлар орасида тенг тақсимланади.
Шу сабабли ҳам сайловлар, одатда, турли конфессияларнинг ўз ичидаги бадавлат оилаларнинг мусобақасига айланиб кетади. Оқибатда асосий ҳокимият ва моддий бойликлар аллақачон бир неча бадавлат оилалар қўлида жамланиб қолган бўлиб, улар ўзаро бўлишиб иш кўради. Бироқ сўнгги ўн йилликда бу борадаги мувозанат «Ҳизбуллоҳ» тарафга оға бошлади. Айнан шу система кенг кўламли коррупция ва жуда нўноқ бошқарув тизимини юзага келтирди.
Бадавлат оилалар шунчаки ўзаро келишиб, давлат ва жамият ҳаётидаги муайян соҳаларни тақсимлаб олди ва улардан шахсий даромад манбаи сифатида фойдаланади. Шу сабабли ҳам айрим намойишчилар ижтимоий талаблар билан бир қаторда сиёсий талаблар ҳам қўйган эди. Унга кўра, турли секталарга таянувчи амалдаги бошқарув тизимидан воз кечиб, ғарб андозасидаги одатий парламентар республика кўринишидаги бошқарув шаклига ўтиш ёки партиявий-парламентар система ўрнига тўғридан-тўғри демократияга ўтиш талаби қўйилди.
Ливан намойишларига қатағонлар орқали барҳам берилган эди, лекин 2020 йилда намойишлар тўхташининг асосий муҳим омили бу коронавирус бўлади. Бироқ энди барчаси ўзгариши мумкин. Фавқулодда йирик фожиа жуда кўп саволларни юзага чиқарди. Ливанликларнинг характерини билган ҳолда айтиш мумкинки, содир бўлган бу воқеа бир муддатдан кейин уларни яна кўчаларни тўлдиришга чорлайди. Катта эҳтимол билан одамларда ҳукуматга янги саволлар пайдо бўлади.
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Изоҳ (0)