87 йил олдин Германияда ҳокимият тепасига Адольф Гитлер келди. Немис халқи бунга қандай йўл қўйган? Қандай қилиб фюрер ҳокимиятни тортиб олди? Ёки тортиб олиш эмасмиди бу? Қандай бўлмасин, ушбу даврда «демократларсиз демократия» қурмоқчи бўлган Веймар республикаси, Германия ва бутун Европани мисли кўрилмаган фожиага олиб келган диктатурага босқичма-босқич яқинлашиб борарди...
Рейхстагдаги хаос
Веймар республикаси Биринчи жаҳон урушидан кейинги вайронагарчиликлардан аста-секин чиқиб кета бошлади, аммо 1929 йилда бошланган глобал иқтисодий инқироз, Германияда ишсизликнинг ўсиши ва Версаль шартномаси бўйича тўланадиган товон юклари мамлакатни оғир муаммоларга дучор қилди. 1930 йил март ойида умумий молиявий сиёсат борасида парламент билан келиша олмаган кекса президент Пауль фон Гинденбург энди парламент кўпчилигига таянмайдиган ва фақат президентнинг амрига бўйсунувчи янги канцлерни тайинлади. Рейхстаг энди канцлер тайинланиши ва ҳукумат шаклланишига таъсир қилолмасди, бироқ уларни олиб ташлаши мумкин эди. Рейхстагда хаос бошланган эди.
Охир-оқибат янги канцлер Генрих Брюнинг мамлакатда тежамкорлик сиёсатини жорий этди. Бундан норози одамлар эса жуда кўплаб топиларди. 1930 йил сентябрь ойида Рейхстагга ўтказилган сайловларда, Адольф Гитлер бошчилигидаги Германия Социалистик ишчилар партияси (NSDAP) ўз мандатлари сонини 12 тадан 107 тагача, коммунистлар эса 54 тадан 77 тагача кўпайтириб олди. Шундай қилиб, ўнг ва сўл қанот экстремистлари биргаликда парламентдаги ўринларнинг учдан бир қисмини қўлга киритди. Бундай шароитда ҳар қандай конструктив сиёсат деярли имконсиз эди.
Агар коммунистлар ўшанда социал-демократлар билан биргаликда ҳаракат қилса, нацистларни тўхтата олишлари мумкин эди, аммо Москва коммунистларга социал-демократлар билан муомала қилишни умуман тақиқлаган: Сталин социал-демократларни асосий душманлар деб ҳисобларди. Аммо фашистлар бир муддат коммунистларнинг иттифоқчиларига ҳам айланди: 1932 йилда улар коммунистлар билан бирга Берлин шаҳрини фалаж қилиб қўйган транспорт ходимларининг қўшма иш ташлашини ўтказди.
Ғалати ефрейтор
1932 йилги янги сайловларда национал-социалистлар 37 фоиз овоз тўплади ва гарчи улар мутлақ кўпчиликка эга бўлишмаган бўлса-да, Рейхстагдаги энг кучли фракцияга айланди. Гитлер ҳокимиятни фақатгина бошқарув тепасидаги элита қўлидан олиши мумкин эди, шу сабабли Гитлер ушбу элита томонидан қўллаб-қувватланишга интилди. У шундай қўлловни бизнес ҳамжамиятининг нуфузли аъзоларидан топди. 1932 йил августда Гитлер катта капиталга, ўзининг сайловдаги муваффақиятларига ва фашистларнинг кўчаларда амалга ошираётган шафқатсизликларига таяниб, Гинденбургга уни Рейхканцлер этиб тайинлашини талаб қилиб мурожаат қилди. Гинденбург буни рад этди: у «ғалати ефрейтор»ни менсимади, президентга кўра, «Гитлер нари борса почта вазири бўлиши мумкин эди, лекин канцлер эмас».
Аммо Гинденбург 1933 йил 30 январдаги босимга бардош бера олмади. Бироқ Гитлернинг биринчи кабинетида фюрердан ташқари нацистлар 11 тадан иккитагина вазирлик лавозимларини эгаллашган холос. Гинденбург ва унинг маслаҳатчилари Гитлернинг қуролланган «жигарранг кўйлаклар» ҳаракатини ўз мақсадлари учун ишлатишга умид қилишган. Бироқ бу умидлар хаёлий бўлиб чиқди. Гитлер тезда ўз кучини мустаҳкамлашга киришиб кетди. Рейхканцлер этиб тайинланганидан бир неча ҳафта ўтгач, Германияда фавқулодда ҳолат эълон қилинди.
Одатда фашистлар томонидан «ҳокимият эгаллаб олингани» ҳақида кўп гапирилади. Аммо Гитлер 1933 йил январида халқнинг унга нисбатан бўлган муҳаббат тўлқини билан ҳокимият тепасига кўтарилган, деган гаплар ҳам бор. Учинчи рейх қулагандан сўнг эса яна ўша «ҳокимиятни тортиб олиш» тезисларига қайтилган ва Гитлер давлат тўнтариши оқибатида ҳокимиятга келгани ва немис халқи унинг қурбони бўлгани ҳақида гапирила бошланган.
Халқнинг муҳаббат тўлқини?
Аслида иккаласи ҳам ёлғон. 1933 йил 30 январда Адольф Гитлер Германиянинг ўша пайтдаги конституциясига мувофиқ равишда Рейхсканцлер деб эълон қилинган. Бу «эгаллаб олиш» эмас, балки ҳокимиятни «топшириш» эди. Гитлер мамлакат парламенти бўлган Рейхстагдаги энг кучли партиянинг раиси эди. Аммо шуни таъкидлаш керакки, 1932 йилдаги бирон-бир сайловда унинг партияси 40 фоиздан кўп овоз тўпламаган. Ноябрь ойида унинг рейтинги ҳатто 33 фоизгача тушган.
Охир-оқибат у бутун қитъани фалокатга олиб борувчи мамлакатнинг раҳбари бўлди. «Қандай қилиб Гитлер каби инсон мамлакатдаги энг юқори давлат лавозимини эгаллаши мумкин?», деган саволларга жавоб сифатида ёзилган китоблардан ҳозир бутун бошли кутубхоналар ташкил қилиш мумкин. Аммо ўша даврда ҳам ҳозир ҳам кўпчилик унинг ўзи томонидан 1923 йилда ёзилган китобни эътибордан четда қолдиради. Ахир у ўзининг барча жиноий мақсадларини «Майн Кампф» китобида очиқ-ойдин баён қилган эди: европалик яҳудийларни йўқ қилиш ва шарқдаги ҳарбий ҳаракатлар.
Қандай қилиб бундай одам ўзини Гёте каби шоирлар ва Шопенгауэр каби мутафаккирлар юрти деб билган халқнинг бошида бўлиши мумкин? Биринчи жаҳон урушининг натижаси ва миллий камситилиш ҳисси бу ерда қандай рол ўйнайди? Ҳар учинчи немисни ишсиз қолдирган буюк иқтисодий инқироз-чи? Ёки бу 1933 йилгача ҳам немисларни даҳшатга солган Гитлернинг юз минг сонли штурмчи отрядларининг олдидаги қўрқув билан боғлиқмиди?
Элиталар хатоси
Бир нарса аниқ: Гитлернинг ҳокимият тепасига келишига ёрдам берган, кейинчалик ундан ўз мақсадлари йўлида фойдаланмоқчи бўлган мамлакатнинг консерватив элиталари нотўғри ҳисоб-китоб қилишган. Гитлер партиясига ҳеч қачон овоз бермаган 60 фоиз немисларнинг ҳам «Гитлер олдинги канцлерлар каби тез келиб кетади», деган умидлари амалга ошмади.Аммо Гитлер ҳокимиятни қўлга киритгач, охиригача уни қўйиб юбормади. Бир неча ой ичида у мамлакатда террорга асосланган диктатурани ўрнатишга муваффақ бўлди. 1933 йил февраль ойида янги Рейхканцлер матбуот ва йиғилишлар эркинлигини бекор қилди, март ойида парламентни ҳокимиятдан маҳрум қилди, апрель ойида федерал штатлар ҳукуматларини бекор қилди, май ойида эркин касаба уюшмаларини тарқатиб юборди ва июлда национал-социалистиклардан ташқари барча партияларни тақиқлади. Яҳудийларга тегишли дўконларга бойкот эълон қилинди ва яҳудийларга шифокор, адвокат, журналист, мактаб ўқитувчиси ва университетларда ўқитувчи бўлиб ишлаш тақиқланди. 1933 йилнинг баҳорида эса сиёсий маҳбуслар учун биринчи конслагерлар ташкил этилди.
1934 йил 2 августда Веймар республикасининг президенти Пауль фон Гинденбург вафот этди. Фашистлар ҳукумати шу куннинг ўзида президент лавозимини энди Рейхсканцлер лавозимига қўшиб юбориш тўғрисида қарор қабул қилди. Президентнинг барча олдинги ваколатлари Рейхсканцлер – фюрерга берилди. Тоталитар давлатга ўтиш якунланди.
Хулоса
Ҳаммаси бир неча ойлар ичида жуда тез содир бўлди. Бундан ташқари, фюрер ҳеч қандай уюшган қаршиликка дуч келмади. Аксинча, мамлакатда ишсизлик даражаси пасайгани сари халқ орасида Гитлер режимини қўллаб-қувватлаш ўсиб борди. Эҳтимол, немисларнинг 1933 йилдаги асосий айби — уларнинг фуқаролик ҳуқуқлари ва эркинликларини оний бўлган сиёсий ва иқтисодий барқарорликка алмашганларидадир. Бунинг учун улар мулойимлик билан мунтазам равишдаги зулмга, кейин эса бутун бошли халқларни йўқ қилишга рози бўлишди. Мамлакатда аввалига национал-социализм ғояларига тўғри келмайдиган китоблар ёқилди, кейин эса гулхан навбати инсонларга келди... Аммо бу энди бошқа ҳикоя.Нурбек Алимов тайёрлади.
Изоҳ (0)