1569 йил 1 июль санасидаги парламент йиғилишида Польша Қироллиги ва Литва князлиги депутатлари икки давлат бирлашуви ҳақидаги актни маъқуллади. «Дарё» айнан шу куни Шарқий Европада ташкил топган, ўз даврининг энг кучли ва демократик давлатларидан бири бўлган Речпосполитая ҳақида ҳикоя қилади.
Речпосполитаянинг ташкил топиши
XVI аср бошларига келиб Буюк Литва князлигининг парчаланиши барчага аён бўлиб улгурди. 1522 йилда Москва билан муваффақиятсиз кечган урушдан кейин у ўз ҳудудининг катта қисмини бой берди: Чернигов ва Стародубский князликлари (ҳозирги Украинанинг шимоли-шарқий қисми) Москва буюк князи Василий III қўл остига ўтди.
Шундан сўнг заифлашган Литвага бошқа қўшни давлатлар томонидан ҳужумлар уюштирила бошлади. 1549 ва 1552 йилларда Литва Қримдан келган улкан татар қўшинларини бостира олмади. XVI асрнинг биринчи ярмида аста-секин ўсиб борган инқироз 1562–1570 йилларда яна бир бор Москва билан ҳарбий можаролар бошланган пайтда ўз чўққисига чиқди. Машаққатли кечган Ливония жанги юришида литваликлар ўзларининг давлатчилигини йўқотиш ва Иван IV нинг қўл остига ўтиб кетиш хавфи мавжуд эди.
Бу вазиятда улар аллақачон узоқ вақтдан бери алоқалари бўлган полякларга мурожаат қилади. Ушбу икки давлат бирлашуви 1385 йилда литвалик княз Ягайло поляк қироличаси Ядвига уйланиб, Польша қироли деб эълон қилингандан сўнг, Крев бирлашуви имзолангандан кейин юз берди. Ушбу воқеа оддийгина тарихий воқеа эмас эди, 1413 йилда Городел иттифоқи икки давлатнинг бирлашишга бўлган истагини тасдиқлади.
Буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда поляклар маълум бир шартлар асосида литваликларга ҳарбий ҳамда сиёсий ёрдам ваъда қилди. Улардан биринчиси ва энг асосийси шу вақтга қадар умумий монархнинг рамзий фигураси билан боғланган Польша ва Литва бирлашиши керак эди. Таъкидлаш жоизки, Литванинг бундай истиқболи ҳаммага ҳам маъқул келмади. Литва зодагонларига Польша билан тўлиқ бирлашиш ва ўз ўрнини Польшанинг биринчи рақамли шахсларига бўшатиб бериш ёқмади. Аммо Буюк князликнинг ўрта ва кичик зодагонлари ўз магнатларининг ҳукмронлигига тўғри келмас эди ва Польша зодагонлари билан тенг ҳуқуқли фойдаланишларидан умид қилиб, полшаликларнинг таклифини қўллаб-қувватладиллар.
1569 йил қирол Сигизмунд Август Лублинда Сейм йиғилиши ташкил қилди, у ерда кескин ва драматик кураш кечди. Тарози палласи ўз томонига оғмайотганини кўрган Криштоф Радсвилл ва Константин Осторский бошчилигидаги Буюк князлик магнатлари йиғилишни тарк этди. Бунга жавобан Польшага хайрихоҳлик билдирган Подолия, Волиния ва Полесия каби кичик ҳудудлар Польшага қўшилиши эълон қилинди. Шу йўл билан исёнкор магнатлар йиғилишга қайтарилди. Натижада июнь ойи якунида бирлашиш акти тузилиб, 1 июль санасида Польша ва Литва депутатлари томонидан алоҳида маъқулланди. Айнан шу санадан бошлаб Европада янги – Речпосполитая давлати ташкил топди.
Илк демократик поляк республикаси ривожланиши
Европада ягона бўлган бу сиёсий тизим szlachta (зодагон синф) томонидан ҳокимиятни бошқа ижтимоий синфлари ва монархия сиёсий тузуми устидан назорати мустаҳкамланиши натижасида ташкил топган. Ўша вақтларда олий табақа вакиллари сзлачтани ҳокимиятдан ағдаролмайдиган даражада имтиёзлар тўплаган эди.Икки миллатнинг ҳамдўстлиги сиёсий доктринаси «бизнинг давлатимиз қирол бошчилигидаги республикадир» эди. Канцлер Жан Замойский «Rex regnat et non gubernat» («Қирол ҳукмронлик қилмоқда, аммо у бошқармайди») сўзларини айтиб, бу таълимотга якун ясади.
Ҳамдўстликда парламент, Сейм, шунингдек, Сенат ва сайланган қирол бор эди. Амалдаги қирол қирол Генрихнинг ақидасида кўрсатилган фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ва сайланган пайтида келишилган пакта конвенцияларини ҳурмат қилишга мажбур эди. Ҳар бир янги қирол Польша сиёсий тизимининг асоси бўлган ва диний бағрикенгликни деярли мисли кўрилмаган кафолатларини ўз ичига олган қирол Генрих ақидаларига бўйсунишга мажбур эди.
Вақт отиши билан қирол Генрих қарашлари танланган қироллар томонидан қабул қилинган аниқ ваъдалар пакта конвенцияси билан бирлаштирилди. Шундан сўнг қироллар зодагонлар билан самарали шерикчилик юритди, аммо улар сенаторлар назоратида эди.
- Иштирок этишни хоҳлаган зодагонларга қирол сайлаш ҳуқуқи, бу «wolna elekcja», яъни эркин сайлов номини олди;
- Сейм – қирол томонидан ҳар икки йилда бир ўтказилиши керак бўлган парламент йиғилиши;
- Пакта конвенцияси (лотин) – сайланган қироллар билан музокаралар, шу жумладан, қирол Генрихнинг аввалги мақолаларида олинган қирол учун мажбурий бўлган ҳуқуқлар лойиҳаси;
- Szlachta ҳуқуқи – уларнинг кафолатланган эркинликларини бузган шоҳга қарши қонуний исён кўтариш ҳуқуқи;
- Варшава Конфедерация актида кафолатланган диний эркинлик;
- Liberum veto (лотин) – шахсий ер мулкдорининг Сейм қабул қилган қарорга қарши чиқиш ҳуқуқи;
- Konfederacja, яъни умумий сиёсий мақсадни ёйиш мақсадида ташкилот тузиш ҳуқуқи.
- Ўз ҳудудларининг автономиясини ҳисобга олган ҳолда конфедерация ва федерация. Аммо бу давлатни ё конфедерация ё федерация дея таснифлаш қийин, чунки бу иккисининг ҳам ўзига хос хусусиятлари бор эди;
- Бунга сабаб қилиб фақатгина эркаклар ва аҳолининг 15 фоизи сиёсий ҳуқуқларга эга эди;
- Чунки барча зодагонларнинг ҳуқуқ ва имтиёзлари тенг эди ва Сейм қиролга муҳим масалаларда, жумладан, қонунчилик (янги қонунларни қабул қилиш), ташқи ишлар, уруш эълон қилиш ва солиқ солиш (амалдаги солиқларни ўзгариши ёки янги солиқлар солиш) бўйича вето қўйиши мумкин эди. Шунингдек, ушбу сиёсий ҳуқуқлардан баҳраманд бўлган аҳолининг 10 фоизи ушбу қитъанинг бошқа давлатларига қараганда кўпроқ эди. Зодагонлар қудратли князлардан тортиб, камбағал рицарларгача эди. Таққослаш учун 1832 йилда Буюк Британияда вояга етган 14 фоиз аҳоли, Францияда эса 1831 йил аҳолининг атиги бир фоизигина овоз бериш ҳуқуқига эга эди.
- Сайловчилар монархияси, зодагонлар томонидан сайланган монарх давлат раҳбари эди;
- Конституцион монархия: монарх пакта конвенцияси ва бошқа қонунларга бўйсунишга мажбур, зодагонлар эса қиролнинг қонунга хилоф деб билган ҳар қандай фармонларига бўйсунмаслиги мумкин эди.
Бу Европанинг кучли мамлакатларида абсолютизм ривожланаётган асрда кучли аристократия ва кучсиз қирол билан ажралиб турадиган истисно эди, аммо истисно баъзи замонавий қадриятларга ажойиб ўхшашлик билан ажралиб турарди. Аксарият Европа давлатлари марказлаштириш, мутлақ монархия ва диний-сулолавий урушга йўналтирилган бир пайтда ушбу мамлакат марказсизлаштириш, конфедерация ва федерация, демократия, диний бағрикенглик ва ҳатто пасифизмни синаб кўрди. Сейм, одатда, монархнинг уруш режаларига вето қўйганлиги сабабли бу демократик тинчлик назарияси учун муҳим далил эди.
Миржалол Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)