Янги дунё бошланган сана. Истанбул фатҳ этилганига 567 йил бўлди

1453 йил 6 апрелдан 29 майгача давом этган бир ярим ойлик қамалдан сўнг шарқий Рим — Византия империясининг узоқ йиллик пойтахти Константинополь Усмонли султони Фотиҳ Меҳмед II томонидан забт этилди. Шу тариқа Византия империяси тарих саҳнасидан супуриб ташланди ва янги дунё яралди, жаҳон сиёсати ва маданиятида жиддий ўзгаришлар юз берди. Бу йил мазкур воқеага 567 йил тўлди. Шу муносабат билан «Дарё» янги эрани очиб берган воқеа ҳақида сўз юритади.

Константинополь

Милодий 330 йилда Рим императори Константин I томонидан қадимги Бизанс шаҳри устида янги шаҳар қурилади. Шаҳарга император номи берилади ва Константин шаҳри маъносини берувчи Константинополь деб номланади. Шаҳар пайдо бўлганидан то 1453 йилга қадар, яъни империя қулагунгача унинг пойтахти вазифасини бажариб келади. Шаҳар турклар томонидан эгалланганидан кейин унинг номи Истанбулга ўзгартирилади ва у эндиликда Усмонли салтанати пойтахти вазифасини бажаради. Шаҳар худди Рим сингари етти тепалик устида барпо қилинган бўлиб, ҳар бир тепаликда биттадан черков қурилган эди. Улар кейинчалик шаҳар мусулмонлар томонидан эгаллангач масжидга айлантирилади.

«Қустантиния, албатта, фатҳ этилажак. Унинг амири қандай ҳам яхши амирдир! Бу қўшин қандай ҳам яхши қўшиндир!»

Ҳа! Мусулмон саркардаларни бу шаҳар сари ундаган нарса айнан мана шу башорат ҳадисдир. Убайдуллоҳ ибн Бишр ал-Ғанавий (р.а.)  ривоят қилган ушбу ҳадисга кўра, Константинополь шаҳри мусулмон саркардалар тарафидан фатҳ этилиши башорат қилинган. Ҳадисда мақталган сифатларга эга бўлишни истаган дастлабки мусулмонлар бундай бахтга эриша олмаган. Жумладан, 673 йилда Уммавий халифалиги даврида мусулмонлар қўшини ҳадис башоратини рўёбга чиқариш учун денгиздан келиб шаҳарни қамал қилади. Византия империясининг катта ҳудудларини қўлга киритган мусулмон саркардалар унинг пойтахти Константинополга кўз тикади. 678 йилгача қамал қилишларига қарамай шаҳарни эгаллашни уддасидан чиқолмайди ва ортга қайтишга мажбур бўлади. Денгиз жангларида номи чиққан Византия флоти қаршисида ожиз қолади. Айнан мана шу юришда таниқли саҳобалардан Абу Айюб Ансорий (р.а.) ҳам қатнашади.

Арабларнинг кейинги уриниши  717 йилнинг 15 августидан 718 йилнинг 15 августигача давом этган навбатдаги бир йиллик қамал бўлди. Унда ҳам яхши тайёргалик кўрилганига қарамасдан, касаллик, очлик ва византияликларнинг оловли тўплари қаршисида ожиз қолади. Византияликлар арабларнинг 1800 та кемасини вайрон қилиб ташлайди ва бу арабларнинг, араб қўмондонларининг Константинополь учун сўнгги уриниши бўлади.

1204 йилда тўртинчи салиб юриши пайтида шаҳар европалик салибчилар томонидан эгалланади ва у 1261 йил Никея императори Мишел VIII Палеолог томонидан қайтариб олингунга қадар салибчилар қўлида қолади.

Юқорида таъкидланганидек, Константинополь шаҳрини эгаллаш орзуси ҳар бир мусулмон саркарда учун асосий вазифа эди. Чунки ҳадисда тилга олинган мақомга эришиш улар учун буюк шараф эди. Араб халифалиги тугатилган, Салжуқий турклар заифлашиб, мўғуллар таъсирига тушиб қолган, мусулмон саркадалар заиф ҳолда турган бир пайтда Кичик Осиёда янги бир куч пайдо бўлаётган эди. Кичик бир қабиладан улкан империя ҳолига айланган Усмонли империяси султонлари Константинополь орзусига эришишга киришди. XIV аср ўрталарига келиб, Усмонли салтанати Кичик Осиёнинг деярли барча қисмини эгаллаб, Европага қадам қўйган эди.

Кейинги 40 йил давомида Болқон яриморолини эгаллаб, Константинополни ҳар тарафдан ўраб қўйган эди. Византия империяси пойтахт, Мистра шаҳри ва Пелепоннисдаги бир қанча кичик оролчалар билан чекланиб қолган эди. 1391 йилда Султон Боязид Йилдирим шаҳарни эгаллашга уриниб кўради. Аммо 1396 йилда Венгрия қироли Зигизмонд салиб юриши эълон қилиши оқибатида қамални тўхатишга мажбур бўлади (Ostrogorsky, Georges. Histoire de l’État byzantin. Paris, Payot, 1983 [1956]) ва салибчиларни Никополис жангида мағлуб этиб, қамални қайта давом эттиради. Константинополь мустаҳкам деворлар билан ўралгани сабабли унинг эгалланиши қийин кечди.

Вазиятни осонлаштириш мақсадида Усмонли бир қатор қалъалар қура бошлайди. Шулардан бири Анадолу Ҳисор қалъасидир. 1402 йилдаги Анқара жангида Боязиднинг мағлубияти ва унинг Амир Темур тарафидан асир олиниши шаҳар қамалини ортга суради. Унинг ўлимидан кейин бошланган тушкунлик даврида тахт учун Боязид ворислари ўртасида кураш бўлади ва бу курашларда Меҳмед Чалабий ғолиб чиқади ва у император Мануэль II билан дўстона алоқалар ўрнатишга ҳаракат қилади. Унинг вориси ва Меҳмед II нинг отаси Мурод II 1422 йилда шаҳар қамалини қайта бошлайди. Аммо у ҳам Константинополни эгаллашга муваффақ бўлмайди. Меҳмед II эса ўз навбатини кутиб турарди.

Тарихий шароит

Юқорида айтилганидек, Византия империяси 1204 йилги салиб юришларида кучли зарба қабул қилди. Константинополнинг 1261 йилда қайта эгалланиши ҳам уларга аввалги мавқеларини тиклашга имкон бермади. Византия Кичик Осиёдаги турклар босқинлари, Италия республикаларининг душманликлари, ички зиддиятлар гидробида янада заифлашиб борди. Бундан ташқари, XIV асрдан бошлаб Византия ғарбни қизиқтирмай қўйди. Палеологлар сулоласи ўзига ҳамкорлар излай бошлади. Мўғуллар, генуяликлар билан ҳамкорликлар йўлга қўйилганига қарамай, империя заифлаша борди. XIV аср охиридан бошланган Усмонли қамаллари Константинополни ҳам ҳар тарафлама сиқиб қўйди. Фақатгина 1402 йилги Анқара жанги бироз тин олишга имкон берди.

Империя обрўси пасайишда давом этди, иқтисодий қийинчиликлар императорни ғарб билан бирлашиш йўлларини излашга мажбур қилди. У икки черковни бирлаштиришни таклиф қилди. Бироқ буларнинг ҳеч бири фойда бермади. Шундай оғир шароитда қолган Константинополь эшиклари қаршисида 21 ёшли Султон Фотиҳ Муҳаммад (Меҳмед) II турарди.

Шаҳарнинг эгалланиши ва Византия империясининг тугатилиши

Меҳмед II Усмонлининг еттинчи султони эди ва бу пайтга келиб эндигина 21 ёшга кирганди. Аммо у шаҳар эгалланиши учун узоқ тайёргарлик кўрди. У ёш бўлишига қарамай анча тажрибали стратегияга эга эди. Константинополни қамал қилишдан олдин бир қатор стратегик лойиҳаларни амалга оширди. Жумладан, Қора денгиздан Византияга ёрдамга келадиганларнинг йўлини тўсиш мақсадида Румели Ҳисор қалъасини қурдирди. Армияни эса тенги йўқ артиллерия тўплари ва ҳарбий кемалар билан етарлича таъминлади. Дипломатик салоҳиятни намойиш этиб, Венгрия, Валахия ва Сербия давлатлари билан тинчлик шартномаларини имзолади.

Император Константин XI эса Меҳмедга қараганда анча тажрибали бўлгани учун ҳам шаҳар аҳлининг бор умиди ундан бўлди. Чунки уларга ташқаридан ёрдам келишидан умид йўқ эди. Жумладан, Шарқий Ўрта Ер денгизидаги савдода манфаатдорлик юзасидан италияликлар ёрдамга келмасди. Денгиз савдо йўллари Усмонли томонидан назорат қилинар эди.  Фақатгина шаҳарда бор бўлган венециялик ва генуяликларгина ёрдам бера олишлари мумкин бўлган. Папа эса бир нечта камончини юбориш билан чекланди, холос. Шундай қилиб шаҳар мудофааси учун беш минг грек ва икки минг нафар чет эллик ҳимоячи бор эди. Усмонли аскарлари сони ўша замон муаллифларида 150 мингдан 200 минггача деб кўрсатилган бўлса, замонавий муаллифлар 80 минг атрофида дейди.

Шундай қилиб, 1453 йилнинг 6 апрель куни Константинополь қамали бошланди ва у 29 майгача давом этди. Узоқ давом этган денгиздаги, қуруқликдаги қамалдан сўнг шаҳар таслим қилиниб, император Константин XI жангда ҳалок бўлди. 29 май куни Фотиҳ Константинополга кириб борди. Шундан буён у янги империянинг пойтахтига айланди. Константинополь Истанбулга ўзгарди ва Авлиё София ибодатхонаси масжидга айлантирилди. Истанбул 1923 йилгача, яъни Усмонли салтанати қулатилгунгача Усмонли салтанати пойтахти сифатида қолди. Янги Туркия Республикаси эса Анқара шаҳрини ўзига пойтахт этиб танлади. Бу энди бошқа мавзу.

Фатҳнинг оқибатлари

Константинополь фатҳи бир империянинг қулаб, иккинчисининг бошланишига ҳамда Европада ўрта асрларнинг якунланишига олиб келди. Ғарб шаҳарнинг эгалланишини кучли тушкунлик билан кутиб олди. Бу амалда бутун қадимги христиан шарқида Исломнинг тўлиқ ўрнашганини англатар эди.

Константинополь фатҳи кўплаб юнон олимларининг Италияга кетиб қолишига сабаб бўлди ва бу ўз навбатида кўплаб илмларнинг ғарбга ёйилишига туртки берди. Европа қироллари янги салиб юришларига чақириқ билан чиқа бошлади. Бу чақириқлар Папа Пи II замонида кучайди. Унинг вафотидан кейин эса бундай чақириқларга барҳам берилди.

Усмонли бундан буён Ўрта Ер денгизнинг мутлақ ҳокимига айланди. Фақатгина Меҳмед II нинг вафоти сабабли юзага келган тахт учун курашлар пайтида Усмонлининг ғарбга хавфи камайгандек кўринди. Аммо ҳали ғарбни Буюк Сулаймон Қонунийнинг фатҳлари кутиб турар эди. Буниси энди бутунлай бошқа мавзу.

Жаҳонгир Остонов тайёрлади.